Alkoholizm

Alkoholizm

Alkoholizm to termin o różnorodnym znaczeniu. W jego węższym ujęciu odnosi się do choroby alkoholowej, czyli uzależnienia od alkoholu etylowego, natomiast w szerszym kontekście obejmuje także skutki nadmiernego spożywania alkoholu, zarówno zdrowotne, jak i społeczne, w tym zjawisko uznawane za patologię, jak pijaństwo.

Nadużywanie alkoholu prowadzi do uszkodzeń różnych narządów, z największym wpływem na mózg, serce, wątrobę, trzustkę i układ odpornościowy. Alkoholizm zwiększa ryzyko wystąpienia chorób psychicznych, majaczenia alkoholowego, zespołu Korsakowa oraz arytmii serca. Picie alkoholu w czasie ciąży może prowadzić do alkoholowego zespołu płodowego. Kobiety są bardziej narażone na negatywne skutki działania alkoholu niż mężczyźni z uwagi na mniejszą masę ciała, słabszy metabolizm oraz większy procent tkanki tłuszczowej. Intensywne nadużywanie alkoholu u niektórych osób może prowadzić do upośledzeń umysłowych i demencji na tle alkoholowym.

Wśród czynników ryzyka choroby alkoholowej wyróżnia się środowisko oraz predyspozycje genetyczne, z których każdy odpowiada za około połowę ryzyka. Stres i związane z nim zaburzenia, takie jak zaburzenia lękowe, również przyczyniają się do powstawania zaburzeń związanych z alkoholem – osoby w sytuacjach stresowych statystycznie częściej sięgają po alkohol, który przynosi im chwilową ulgę w kryzysowych momentach.

Osoby mające w rodzinie alkoholika, na przykład rodzica lub rodzeństwo, mają trzy do czterech razy większe prawdopodobieństwo, że same również staną się alkoholikami. Niemniej jednak, tylko niewielki odsetek z nich rzeczywiście rozwija uzależnienie. Wśród czynników środowiskowych ryzyka można wymienić społeczne, kulturowe oraz behawioralne bodźce. Wysoki poziom stresu, lęku oraz łatwy dostęp do alkoholu zwiększają ryzyko rozwoju alkoholizmu. Niektóre osoby kontynuują picie, aby zapobiec lub złagodzić objawy odstawienia. Osoba uzależniona, która przestaje pić, może doświadczać niskointensywnych objawów odstawiennych przez wiele miesięcy. Z medycznego punktu widzenia, choroba alkoholowa jest zarówno chorobą psychiczną, jak i fizyczną, zazwyczaj diagnozowaną przy użyciu odpowiednich kwestionariuszy. Dodatkowe informacje pozyskiwane z analizy tych kwestionariuszy wspierają potwierdzenie diagnozy.

Prewencja alkoholizmu obejmuje działania zmierzające do obniżenia poziomu stresu i lęku wśród osób zagrożonych, regulację i ograniczenie sprzedaży alkoholu (szczególnie wśród młodzieży), obłożenie alkoholu podatkiem (w celu wprowadzenia bariery cenowej) oraz działania edukacyjne i terapeutyczne.

Istnieje kilka metod leczenia alkoholizmu. Z uwagi na potencjalne problemy zdrowotne podczas odstawiania alkoholu, powinno ono odbywać się w kontrolowanych warunkach. Jedną z popularnych metod łagodzenia nieprzyjemnych skutków zespołu abstynencyjnego jest stosowanie leków benzodiazepinowych, takich jak Diazepam. Leki te mogą być stosowane zarówno w ośrodkach terapii uzależnień, jak i w warunkach domowych. Inne leki, takie jak Akamprozat, Disulfiram czy Naltrekson, również mogą być używane w celu ograniczenia dalszego picia. Leczenie alkoholizmu może być skomplikowane przez współwystępowanie innych uzależnień lub chorób psychicznych. Różne formy psychoterapii, takie jak terapia indywidualna, grupowa czy grupy wsparcia, są stosowane, aby pomóc osobie uzależnionej w uniknięciu powrotu do alkoholu. Jedną z takich grup wsparcia są Anonimowi Alkoholicy.

Z danych Światowej Organizacji Zdrowia wynika, że w 2016 roku na świecie było około 380 milionów alkoholików, co stanowi 5,1% populacji powyżej 15 roku życia. W Polsce, według szacunków PARPA z 2020 roku, 8% osób pijących alkohol sięgało po niego codziennie lub niemal codziennie. Alkoholizm najczęściej występuje wśród mężczyzn i młodych ludzi. Globalnie, alkoholizm jest najmniej rozpowszechniony w Afryce (1,1% dorosłej populacji), a najwyższy odsetek występuje w Europie Wschodniej (11%). W 2013 roku z powodu alkoholizmu zmarło 139 000 osób, co stanowi 24% wzrost w porównaniu do 112 000 zgonów w 1990 roku. Uważa się, że nadużywanie alkoholu przyczynia się do 5,9% wszystkich zgonów. Alkoholizm skraca średnią długość życia o około 10 lat. W języku polskim istnieje wiele pejoratywnych lub nieformalnych określeń dla osoby nadużywającej alkoholu, takich jak pijak, moczymorda czy żul. W 1979 roku Światowa Organizacja Zdrowia zaleciła używanie terminu Zespół zależności alkoholowej zamiast alkoholizmu.

Charakterystyka

Osoby uzależnione od alkoholu spożywają go zazwyczaj w dużych ilościach z powodu przymusu psychicznego i somatycznego, co nie podlega ich woli. Jednak istnieje możliwość powstrzymania się od picia i utrzymania abstynencji. Mechanizm uzależnienia nie jest do końca poznany, ale jest bezpośrednio związany z ciągłym lub cyklicznym nadużywaniem alkoholu. Typ napoju alkoholowego nie ma znaczenia – uzależnienie występuje od zawartego w nim alkoholu, a nie od konkretnego rodzaju trunku, takiego jak piwo, wino, wódka, whisky czy koniak.

Epidemiologia w Polsce

Alkoholizm stanowi jeden z kluczowych problemów zdrowotnych w Polsce. W 2016 roku szacowano, że około 2,2% osób powyżej 15 roku życia w Polsce było uzależnionych od alkoholu.

Wysoka konsumpcja piwa w Polsce może przyczyniać się do rozwoju alkoholizmu. Piwo jest najtańszym i najbardziej dostępnym alkoholem, a w pierwszej połowie 2024 roku stanowiło 55% całkowitego spożycia alkoholu w kraju. Według danych Nielsena z 2024 roku, Polacy codziennie kupują średnio 16 milionów butelek piwa o pojemności 0,5 litra. Z kolei sprzedaż napojów spirytusowych w małych pojemnościach (poniżej 300 ml) wynosi 1,4 miliona sztuk dziennie.

Dane z Centrum Monitorowania Rynku pokazują, że sprzedaż piwa w godzinach porannych (od 5:00 do 12:00) jest ponad sześciokrotnie wyższa niż w przypadku alkoholi sprzedawanych w małych opakowaniach. W tym czasie Polacy nabywają niemal 2,6 miliona butelek piwa, z czego ponad 402 tysiące to piwa mocne. Około 30% sprzedawanych przed południem puszek piwa to piwa typu „strong”. W analogicznym okresie sprzedaż napojów spirytusowych w małych opakowaniach, tzw. „małpek”, wynosi około 410 tysięcy sztuk.

Według danych Nielsena, Polacy w 2023 roku wydali około 23 miliardów złotych na piwo oraz około 17 miliardów złotych na wódkę.

Zgodnie z ustawą o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, reklama alkoholu na terenie Polski jest zabroniona, z wyjątkiem piwa. Dziennik Rzeczpospolita wskazuje, że reklama piwa jako symbolu zabawy i relaksu wpływa na jego pozytywne postrzeganie przez społeczeństwo. W rezultacie część Polaków ma błędne przekonanie, że piwo to nie alkohol. Na popularność tego napoju wpływają takie czynniki jak cena oraz promocje.

Eksperci zauważają, że w Polsce inicjacja alkoholowa najczęściej rozpoczyna się od piwa. Aż 80% niepełnoletnich Polaków miało już doświadczenie z alkoholem, a 78% z nich sięga po piwo.

Objawy uzależnienia

Aby zdiagnozować uzależnienie od alkoholu, muszą wystąpić co najmniej trzy z poniższych objawów:

  • silna, natrętna potrzeba spożywania alkoholu (głód alkoholowy)
  • upośledzona zdolność kontrolowania picia alkoholu – trudności w unikaniu rozpoczęcia picia, trudności w zakończeniu picia albo problemy z kontrolowaniem picia do wcześniej ustalonego poziomu
  • picie alkoholu w celu złagodzenia lub zapobieżenia objawom zespół abstynencyjny oraz subiektywne poczucie skuteczności takiego działania
  • objawy abstynencyjne – drżenie mięśni, nadciśnienie, tachykardia, nudności, wymioty, biegunki, bezsenność i inne zaburzenia snu, rozszerzone źrenice, suchość błon śluzowych, zwiększona potliwość, padaczka, drażliwy lub obniżony nastrój, lęk
  • zmieniona, najczęściej zwiększona, tolerancja alkoholu – ta sama dawka alkoholu nie przynosi oczekiwanego efektu, potrzeba spożywania większych ilości alkoholu dla osiągnięcia pożądanego efektu
  • zawężenie repertuaru zachowań związanych z piciem alkoholu do 1–2 wzorców
  • postępujące zaniedbywanie alternatywnych przyjemności, zachowań i zainteresowań
  • picie alkoholu mimo oczywistej świadomości jego szkodliwości dla zdrowia

Powikłania spowodowane nadużywaniem alkoholu

  • marskość wątroby
  • zapalenie żołądka
  • niedożywienie i wyniszczenie
  • polineuropatia i miopatia
  • zaburzenia psychiczne: majaczenie, halucynoza, zespół Korsakowa, encefalopatia Wernickego
  • śmierć (śmiertelna dawka alkoholu u dorosłych to 5–8 g na 1 kg masy ciała, u dzieci 3 g/kg masy ciała)

Współwystępowanie z innymi problemami i skutki

Poniżej przedstawiono problemy, z jakimi borykają się alkoholicy, oraz procent osób uzależnionych, których dane problemy dotyczą (na podstawie badania Programu Aktywizacji Placówek Odwykowych):

  • zaburzenia życia rodzinnego – 94%
  • problemy w kontaktach międzyludzkich – 84%
  • problemy finansowe – 82%
  • przemoc wobec bliskich – 57%
  • problemy z prawem – 51%

Alkoholizm przyczynia się do wzrostu przestępczości, sprzyja rozprzestrzenianiu się chorób wenerycznych oraz negatywnie wpływa na potomstwo. Nadużywanie alkoholu jest jedną z głównych przyczyn problemów w rodzinach oraz ich rozpadu.

Pojęcie alkoholizmu

Termin alcoholismus chronicum został wprowadzony przez Magnusa Hussa w 1849 roku.

W 1960 roku Elvin Morton Jellinek opublikował pracę zatytułowaną Koncepcja alkoholizmu jako choroby. Jellinek po raz pierwszy opisał proces powstawania i pogłębiania uzależnienia od alkoholu, dzieląc go na fazy. Wyróżnił następujące etapy choroby alkoholowej:

  • faza wstępna prealkoholowa – trwa od kilku miesięcy do kilku lat; zaczyna się od konwencjonalnego picia – osoba odkrywa, że picie alkoholu przynosi przyjemność, ale także łagodzi negatywne stany emocjonalne; tolerancja na alkohol wzrasta
  • faza ostrzegawcza – rozpoczyna się w momencie pojawienia się luk pamięciowych
  • faza krytyczna – zaczyna się od utraty kontroli nad piciem
  • faza przewlekła – zaczyna się z wielodniowymi ciągami picia

Jellinek podkreślał, że zatrzymanie choroby jest możliwe na każdym etapie. Od czasów publikacji Jellinka powstały różne typologie alkoholizmu.

W 1983 roku George Villant opublikował książkę Naturalna historia alkoholizmu, w której przedstawił wyniki badań potwierdzających i rozwijających pojęcie alkoholizmu jako choroby. Podsumowując swoje badania, Villant stwierdził, że alkoholizm ma charakter postępujący, a jego objawy występują w innej kolejności niż przedstawił to Jellinek. Zgodnie z jego obserwacjami, osoby dotknięte tym uzależnieniem mają dwie możliwości: podjąć abstynencję lub czekać na śmierć. Z danych wynika, że tylko niewielka grupa osób zdołała wrócić do niepatologicznego picia, a liczba ta systematycznie malała w miarę kontynuowania badań.

Klasyfikacja alkoholizmu opracowana przez Komitet Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia jest bardzo pomocna. Klasyfikacja ta znajduje się w VIII Rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn zgonów, która obowiązuje w Polsce od 1 stycznia 1970 roku. Przedstawia się następująco:

  • Epizodyczne picie nadmierne – nieregularne, krótkie okresy nadmiernego picia, oddzielone dłuższymi przerwami. Osoby w tej grupie mogą mieć nieprawidłowe cechy osobowości, które ujawniają się w stanach upicia.
  • Nawykowe picie nadmierne – ciągłe nadmierne picie, w którym nie występuje jeszcze utrata kontroli.
  • Nałóg alkoholowy – stan uzależnienia psychicznego i somatycznego od alkoholu, objawiający się na początku zwiększoną tolerancją oraz pojawieniem się objawów odstawienia. Charakterystyczna dla tej fazy jest utrata kontroli nad piciem.
  • Alkoholizm inny i nieokreślony – alkoholizm, którego nie można zaklasyfikować do żadnej z powyższych grup z różnych powodów (np. brak wystarczających danych).

Prawo

W uznaniu, że życie obywateli w trzeźwości jest niezbędnym warunkiem moralnego i materialnego dobra Narodu, Sejm PRL dnia 28 października 1982 roku przyjął ustawę o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. z 2023 r. poz. 2151), która umożliwia sądowi zobowiązanie chorych do leczenia w ośrodkach odwykowych lub poradniach.

Leczenie

Terapia psychologiczna

Osoby uzależnione mają możliwość skorzystania z pomocy:

  • profesjonalnych Ośrodków Terapii Uzależnień i Współuzależnienia
  • samopomocowych grup Wspólnoty Anonimowych Alkoholików
  • Klubów Abstynenta

Terapie grupowe lub indywidualne skupiają się na zdobywaniu i pogłębianiu wiedzy na temat alkoholizmu, co pozwala pacjentowi na przyznanie się do uzależnienia oraz akceptację siebie jako alkoholika. Zajęcia terapeutyczne pomagają w przekształceniu stylu życia na abstynencki, co sprzyja długotrwałej abstynencji, ucząc jednocześnie rozpoznawania i radzenia sobie z głodem alkoholowym oraz zapobiegając nawrotom choroby.

Wspólnota Anonimowych Alkoholików nie oferuje profesjonalnej pomocy medycznej. Proponuje program 12 kroków oraz dzielenie się siłą, nadzieją i doświadczeniami podczas mitingów AA. W AA nie wymaga się całkowitej abstynencji – wystarczy pragnienie zaprzestania picia.

Kluby Abstynenta są miejscem spotkań dla osób niepijących, w tym także dla tych, którzy nie są uzależnieni. Celem abstynentów jest propagowanie trzeźwego stylu życia poprzez swoje postawy.

Publiczne i niepubliczne Ośrodki Terapii Uzależnień oferują profesjonalną psychoterapię uzależnienia, prowadzone przez specjalistów certyfikowanych przez Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom. Działają w trybie ambulatoryjnym (poradnie) i stacjonarnym (tzw. całodobowe lub zamknięte).

Proces zdrowienia z choroby alkoholowej jest bardzo trudny i skomplikowany, w dużej mierze zależny od chęci oraz determinacji danej osoby. Około 70% pacjentów po terapiach nie osiąga trwałych efektów.

Badania Millera i Hestera pokazują, że 1/3 pacjentów uzyskuje trwałą abstynencję po zakończeniu leczenia, a 1/3 poprawia swoje funkcjonowanie bez całkowitej abstynencji. Inne badania wskazują, że 2/3 osób leczonych z powodu alkoholizmu uzyskuje poprawę, chociaż sukces terapeutyczny może być różnie definiowany. Jeszcze inne badania wykazały, że 70% wszystkich osób leczących się znacząco ograniczyło liczbę dni picia alkoholu oraz poprawiło swój ogólny stan zdrowia.

Leczenie farmakologiczne

W przypadku uzależnienia od alkoholu stosuje się następujące leki:

  • disulfiram – inhibitor dehydrogenazy aldehydowej; wywołuje kumulację aldehydu octowego w organizmie po spożyciu alkoholu, co prowadzi do objawów takich jak niedociśnienie, nudności, wymioty, zaczerwienienie twarzy i tachykardia; zmniejsza spożycie alkoholu, lecz nie wspomaga abstynencji; skuteczność leku nie została w pełni potwierdzona przez badania z randomizacją, mimo że niektóre metaanalizy sugerują jego wysoką skuteczność i bezpieczeństwo stosowania.
  • akamprozat – bloker receptorów kwasu glutaminowego, działający podobnie jak homotauryna (analog GABA) oraz kwas homocysteinowy; zmniejsza częstość picia i wspiera abstynencję, a także ma właściwości neuroochronne, zmniejszając neurotoksyczność w przypadku udaru mózgu.
  • naltrekson – antagonista receptorów opioidowych; zmniejsza głód alkoholowy; podczas stosowania należy monitorować funkcje wątroby pacjenta ze względu na ryzyko jej uszkodzenia.
  • nalmefen – podobny w działaniu do naltreksonu, ale z dłuższym okresem półtrwania, lepszą biodostępnością oraz brakiem toksycznego wpływu na wątrobę.
  • baklofen – agonista receptora GABAB; aktualnie prowadzone są badania nad jego stosowaniem w leczeniu alkoholizmu, po tym jak Olivier Ameisen przeprowadził na sobie eksperymenty. 17 kwietnia 2018 roku francuska agencja ANSM wydała opinię wskazującą na niekorzystną relację ryzyka do korzyści terapeutycznej przy stosowaniu baklofenu.
  • W 2012 roku przeprowadzono metaanalizę kilku badań, w których osobom uzależnionym podawano jednorazową dawkę LSD w kontekście równoległej terapii. Wyniki wskazują na istotną skuteczność tego działania, co prowadzi do zmniejszenia stopnia nadużywania alkoholu, a efekt ten utrzymuje się przez 3 do 6 miesięcy.

Syndrom odstawienia

Próby leczenia uzależnienia mogą być związane z syndromem odstawienia, znanym również jako alkoholowy zespół abstynencyjny. Prowadzi on do somatycznych i psychicznych zaburzeń spowodowanych zaprzestaniem dostarczania alkoholu do organizmu.

Najczęstsze objawy to:

  • bóle i zawroty głowy
  • powracające stany niepokoju
  • mdłości i wymioty
  • napady padaczki
  • majaczenie alkoholowe (delirium)

Objawy mogą występować nawet po jednorazowym spożyciu alkoholu, ponieważ mózg przyzwyczaja się do obecności toksyn. Objawy mogą się nasilać po przerwaniu regularnego picia (ciągu alkoholowego). Osoby uzależnione mogą doświadczać drżeń i majaczeń. Delirium i padaczka występują średnio u 2% uzależnionych i mogą wystąpić przy każdej próbie zaprzestania picia.

Profilaktyka za pomocą testu przesiewowego

Najczęściej stosowanym narzędziem do badań przesiewowych w zakresie alkoholu jest Alcohol Use Disorders Identification Test (AUDIT). Obecnie dostępny jest w około 40 językach. AUDIT dostarcza ram do interwencji, pomagając osobom spożywającym niezdrowe ilości alkoholu w ograniczeniu lub zaprzestaniu jego picia, co pozwala uniknąć szkodliwych konsekwencji. Pomaga także w identyfikacji uzależnienia od alkoholu i jego skutków.

Klasyfikacja DSM-IV

Zobacz też

Przypisy

Bibliografia

  • IX Raport Specjalny dla Kongresu USA, Warszawa, wyd. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, 2002, ISBN 83-88075-22-5.
  • Leksykon terminów. Alkohol i narkotyki. Światowa Organizacja Zdrowia, Warszawa, wyd. Instytut Psychiatrii i Neurologii, 1977, ISBN 83-85705-32-5.
  • Bohdan T. Woronowicz Na zdrowie. Jak poradzić sobie z uzależnieniem od alkoholu, Media Rodzina i Parpamedia, 2008, ISBN 978-83-7278-239-7.
  • Podstawy psychiatrii, podręcznik dla studentów, red. Marek Jarosz i Stanisław Cwynar, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1978, wydanie II.
  • Alkoholizm jako choroba, Bohdan T. Woronowicz, Warszawa, wyd. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, 1995, ISBN 83-86103-15-9.
  • Alkoholizm. Grzech czy choroba? Wiktor Osiatyński, Wydawnictwo Iskry 2009, ISBN 83-207-1785-X.
  • Alkoholizm. I grzech, i choroba, i… Wiktor Osiatyński, Wydawnictwo Iskry 2009, ISBN 978-83-244-0041-6.
  • Wiktor W. Osiatyński, Rehab, Warszawa: Iskry, 2003, ISBN 83-207-1738-8, OCLC 830536463.
  • Małgorzata M. Dragan, Doświadczenia traumatyczne a uzależnienie od alkoholu, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2008, ISBN 978-83-235-0552-5, OCLC 316456681.

Linki zewnętrzne

Przeczytaj u przyjaciół: