Alkmeonidzi

Alkmeonidzi, gr. Ἀλκμαιωνίδαι (Alkmaionidai, Alkmeonidai) – arystokratyczny ród z starożytnych Aten.

Uznawany za jeden z najpotężniejszych, miał kluczowe znaczenie w życiu polis od VII do V wieku. Jednak w oczach współczesnych mu Ateńczyków ciążyła na nim klątwa, będąca skutkiem krzywoprzysięstwa i świętokradztwa, jakiego dopuścił się Megakles, przedstawiciel tego rodu, podczas tłumienia zamachu stanu Kylona (632 r. p.n.e.). Na koniec VII wieku Alkmeonidzi zostali za to wygnani, lecz w nieznanych okolicznościach powrócili do Aten. W okresie tyranii Pizystratydów współpracowali z nimi, ale gdy wystąpili przeciwko ich władzy, musieli ponownie opuścić polis. Na wygnaniu podejmowali próby obalenia tyranii i prawdopodobnie przyczynili się do interwencji Sparty, co doprowadziło do usunięcia Hippiasza.

W końcu VI wieku przywódcą Alkmeonidów był Klejstenes, którego reformy są uważane za początki demokracji w Atenach. Wśród spokrewnionych z tym rodem znajdowali się również znani politycy V wieku, Perykles i Alkibiades.

Pochodzenie i pozycja

Protoplastą rodu miał być Alkmeon, wnuk lub prawnuk Nestora, jeden z Neleidów, którzy zostali wygnani z Mesenii przez Dorów i osiedlili się w Attyce. Jednak według Herodota Alkmeonidzi pochodzili z miejscowej ludności. W rzeczywistości, nazwa tego rodu, podobnie jak wielu innych w Atenach i innych poleis, została stworzona od imienia stosunkowo bliskiego przodka.

Alkmeonidzi, należący do grona ateńskich eupatrydów, odgrywali znaczącą rolę w życiu politycznym w okresie VII–V wieku. Jeden z Alkmeonidów był ostatnim archontem, który pełnił swój urząd dożywotnio (około 754 r. p.n.e.). Siedziba rodu znajdowała się w Alopeke, a dowody epigraficzne wskazują, że posiadali również majątki w rejonie Anaflystos, gdzie znajdował się ich cmentarz rodowy.

Świętokradztwo i wygnanie

Pierwszym historycznie znanym przedstawicielem rodu był Megakles, archont z lat 632/631. Odegrał kluczową rolę w pokonaniu Kylona, który usiłował przejąć władzę w Atenach. Doszło do dramatycznych wydarzeń – zwolennicy Kylona, oblężeni na Akropolu, poddali się, gdy Megakles obiecał uratować ich życie. Nie dotrzymał jednak słowa, a kapitulujący zostali pojmani i straceni, przy czym część z nich zginęła, gdy próbowała schronić się przy posągu Ateny lub ołtarzu Eumenid.

To wydarzenie zostało wykorzystane przeciw Alkmeonidom. W końcu VII wieku ich przeciwnicy (zapewne dawni zwolennicy Kylona) mogli dążyć do ograniczenia wpływów rodu, oskarżając ich o świętokradztwo związane z zabijaniem ludzi w miejscach świętych i naruszaniem prawa azylu. Prawdopodobnie do postawienia sprawy przed sądem doprowadził Solon, pragnąc rozwiązać sytuację grożącą zamieszkami. Specjalny trybunał, składający się z 300 obywateli, uznał Alkmeonidów za winnych i skazał ich na wygnanie. Ukarano także zmarłych, których szczątki zostały ekshumowane i usunięte poza granice Attyki. Pamięć o tych wydarzeniach przetrwała w Atenach przez wiele pokoleń, a członkowie rodu byli obciążeni dziedziczną klątwą za czyny archonta.

Pozycja po powrocie

Nie wiadomo dokładnie, kiedy Alkmeonidzi otrzymali prawo powrotu. Nie objęła ich amnestia ogłoszona przez Solona przed jego reformami, więc być może miało to miejsce po jego wyjeździe z Aten. Szybko wrócili do znaczącej roli w polityce. Syn Megaklesa, Alkmeon, który rzekomo przyjaźnił się z Krezusem, królem Lidii, dowodził ateńskim kontyngentem podczas I wojny świętej oraz w trakcie zdobycia Krissy. Jego zaprzęg zwyciężył podczas igrzysk olimpijskich (w 592 r. p.n.e.). Syn Alkmeona, Megakles, poślubił Agariste, córkę Klejstenesa, tyrana Sykionu.

Za czasów tyranii Pizystratydów

W okresie rządów Pizystratydów Alkmeonidzi występowali przeciwko tyranii w Atenach, choć nie zawsze w taki sposób. Czasami współpracowali z Pizystratem i obejmowali urzędy, ale niezadowolenie z ich pozycji prowadziło do kolejnych zbrojnych wystąpień. Megakles, syn Alkmeona, przewodził stronnictwu „mieszkańców wybrzeża” i w porozumieniu z rodem Eteobutadów doprowadził do wygnania tyrana. Gdy jednak pokłócił się z dotychczasowymi sojusznikami, umożliwił mu powrót, co było krótkotrwałe, gdyż szybko doszło między nimi do konfliktu.

Niechęć do Pizystrata, który ostatecznie powrócił do władzy w Atenach, można tłumaczyć dawnymi ambicjami Alkmeonidów do przejęcia władzy nad polis. Skazani na wygnanie, nadal wywierali istotny wpływ na życie w Attyce, ponieważ prawdopodobnie zachowali swoje majątki, jak inne rody eupatrydów, których posiadłości Pizystrat nie skonfiskował. Mogło się zdarzyć, że nie wszyscy Alkmeonidzi musieli opuścić kraj. W każdym razie wygnańcy podejmowali wielokrotne próby powrotu i obalenia tyranii. Schronili się w Delfach, starając się zgromadzić przeciwników tyrana. Zyskali poparcie kapłanów z tego sanktuarium, prawdopodobnie dzięki odbudowie świątyni Apolla, którą upiększyli marmurem. Na pograniczu Attyki, w Lejpsydrionie na Parnasie, wznieśli twierdzę jako punkt wypadowy, lecz ponieśli klęskę i zostali stamtąd przepędzeni.

Synowie Pizystrata odwołali z wygnania niektórych członków wrogich rodów, w tym Klejstenesa, syna Megaklesa, który pełnił w 525/524 roku urząd archonta eponymosa. Najwyraźniej porozumienie to nie udało się utrzymać i Klejstenes musiał udać się na wygnanie do Delf. Prawdopodobnie pod jego przywództwem Alkmeonidzi stali się inspiratorami interwencji Sparty w Atenach, do której mogli również zachęcać kapłani delficcy. Wyprawa z 511/510 roku zakończyła się obaleniem tyranii i wygnaniem Hippiasza Pizystratydy.

Pozycja w końcu VI i w V wieku

W nowej sytuacji politycznej, podczas kolejnych sporów arystokratycznych, Alkmeonidzi, być może przypisujący sobie zbyt dużą zasługę za zmianę ustroju oraz umniejszający rolę innych rodów i ludu, zostali odsunięci od władzy. Klejstenes musiał konkurować o pozycję z Isagorasem, prawdopodobnie z rodu Filaidów, który uzyskał wsparcie Spartan. Spartański król Kleomenes, aby wyeliminować Alkmeonidów, wykorzystał pretekst religijny: zażądał, by obciążony zmazą ród opuścił Ateny. Klejstenes postąpił zgodnie z tym żądaniem, a wraz z nim jego zwolennicy, w sumie siedemset rodzin. Jednak niedługo potem wygnańcy powrócili, ponieważ próba wprowadzenia przez Spartę oligarchii spotkała się z oporem Ateńczyków i zakończyła się niepowodzeniem. Ród Klejstenesa brutalnie rozprawił się z osamotnionymi przeciwnikami, a on sam zainicjował reformy, które stały się fundamentem ateńskiej demokracji. Możliwe, że po ich wprowadzeniu Alkmeonidzi osiągnęli największe wpływy. Jednak interpretacje sugerujące, że poparli reformy jedynie dla własnych korzyści politycznych, budzą wątpliwości. Jeśli Alkmeonidzi rzeczywiście mieli takie plany, to brak informacji o dalszej działalności Klejstenesa oraz niechęć obywateli do nich w późniejszych czasach mogą wskazywać na niepowodzenie tych zamierzeń.

W ciągu następnych lat ród rywalizował z Filaidami, a konflikt ten mógł sięgać czasów sprzed tyranii Pizystratydów. W celu wzmocnienia swojej pozycji zawarli porozumienie z Buzygami, co mogło znajdować potwierdzenie w małżeństwie Ksantipposa Buzygi z Agariste z Alkmeonidów. W 493 lub 492 roku Ksantippos oskarżył Miltiadesa Filaidę o tyranię podczas rządów na Chersonezie Trackim. Ostatecznie oskarżenie to zakończyło się niepowodzeniem, co osłabiło pozycję rodu.

Podczas najazdu perskiego Alkmeonidzi byli bardzo niepopularni w Atenach. Posądzano ich o sprzyjanie Persom, być może w związku z inicjatywą Klejstenesa, który w 507 roku wysłał poselstwo ateńskie z prośbą o pomoc do satrapy Artafernesa. Według Herodota, w Atenach powszechnie wierzono, że członkowie tego rodu dawali sygnały nieprzyjacielowi podczas bitwy pod Maratonem, posługując się tarczą. Znaki te zostały dostrzegane przez Persów już po zaokrętowaniu i miały ich skłonić do próby zajęcia miasta od strony morza.

Chociaż Herodot zaprzeczał, by ród faktycznie miał coś wspólnego z tym czynem, jego relacja stała się podstawą formułowania opinii, że w 490 roku Alkmeonidzi mieli tajne kontakty z Hippiaszem, którego Persowie zamierzali przywrócić do władzy. Alkmeonidzi rzekomo mieli poddać im miasto po dokonaniu przewrotu. Z tymi planami wiążą się sygnały wydawane tarczą, chociaż mogły one oznaczać, że próba opanowania Aten zakończyła się niepowodzeniem lub dotyczyły tempa zbliżania się armii spartańskiej w drodze na pomoc Ateńczykom.

Jednakże posądzenia o sprzyjanie Persom mogły być częścią politycznych rozgrywek, w które ród był nieustannie zaangażowany. Po klęsce wyprawy na Paros, Ksantippos wystąpił przed eklezją z oskarżeniem przeciw Militiadesowi o „oszukanie ludu”, prawdopodobnie dążąc do wyeliminowania popularnego przeciwnika, który ostatecznie został uznany winnym i skazany na grzywnę w wysokości 50 talentów. W następnych latach to sami Alkmeonidzi stali się celem podobnych oskarżeń, uzasadnianych ich domniemanymi kontaktami z Persami oraz sympatią wobec Hippiasza. W wyniku tego w 487 roku ostracyzmowano Megaklesa, syna Hippokratesa i bratanka Klejstenesa, a w 486/485 roku podobny los spotkał Ksantipposa (wrócił na mocy amnestii ogłoszonej przed bitwą pod Salaminą). Zdradę zarzucano także innemu Alkmeonidzie, Kalliksenesowi, synowi Aristonymosa, którego postrzegano jako przywódcę spisku z 490 roku, w którym uczestniczył również Megakles.

W kolejnych latach Alkmeonidzi prawdopodobnie zmienili swoje tradycyjne stanowisko wobec Filaidów, początkowo wspierając Kimona, syna Militiadesa, co może potwierdzać jego małżeństwo z Isodike z tego rodu, a następnie przeszli na stronę Peryklesa, syna Ksantipposa, który był z nimi spokrewniony przez matkę. Zdarzało się, że Perykles, starając się zyskać zaufanie obywateli, unikał kontaktów z członkami rodu swojej matki, którzy byli postrzegani przez Ateńczyków jako potencjalni spiskowcy dążący do przejęcia władzy w polis.

Pokrewieństwo Peryklesa z Alkmeonidami próbowali wykorzystać Spartanie. Ich poselstwo, wysłane przed wybuchem wojny peloponeskiej, zażądało usunięcia z Aten członków rodu obciążonego dziedziczną klątwą, jednak spotkało się z odmową.

Ostatnim znanym przedstawicielem rodu w linii męskiej był Megakles, bratanek Klejstenesa. Spokrewniony z Alkmeonidami przez matkę, podobnie jak Perykles, był również Alkibiades.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Alcmaeo’nidae. A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology. [dostęp 2024-03-30]. (ang.).

Jacek Bonarek, Tadeusz Czekalski, Sławomir Sprawski, Stanisław Turlej: Historia Grecji. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005. ISBN 83-08-03819-0.

Benedetto Bravo, Ewa Wipszycka: Historia starożytnych Greków. T. I: Do końca wojen perskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988. ISBN 83-01-06654-7.

Jonathan M. Hall: Historia Grecji archaicznej ok. 1200–479 p.n.e.. przeł. Magdalena Komorowska. Wyd. I. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2011, seria: Historiai. ISBN 978-83-2333182-7.

N.G.L. Hammond: Dzieje Grecji. przeł. Anna Świderkówna. Wyd. III. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1994. ISBN 83-06-02383-8.

Maria Jaczynowska, Danuta Musiał, Marek Stępień: Historia starożytna. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2003. ISBN 83-85660-64-X.

Włodzimierz Lengauer: Starożytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 1999. ISBN 83-7181-083-0.

Mała encyklopedia kultury antycznej A – Z. wyd. VI, red. Zdzisław Piszczek. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 36 (hasło Alkmeonidzi), 468 (hasło Megakles). ISBN 83-01-03529-3.

Oswyn Murray: Narodziny Grecji. przeł. Alfred Twardecki. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2004. ISBN 83-7337-856-1.

Guy Rachet: Słownik cywilizacji greckiej. przeł. Ewdoksia Papuci-Władyka. Katowice: Wydawnictwo „Książnica”, 1998, s. 35–36 (hasło Alkmeonidzi), seria: Słowniki encyklopedyczne „Książnicy”. ISBN 83-7132-240-2.

David Sacks: Encyklopedia świata starożytnych Greków. przeł. Dorota Mickiewicz-Morawska. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, 2001, s. 37 (hasło Alkmeonidzi). ISBN 83-05-13169-6.

Nicholas Sekunda: Bitwa pod Maratonem 490 p.n.e.. przeł. Natalia Łajszczak. Poznań: Polskie Media AmerCom SA, 2009, seria: Wielkie bitwy historii, t. 1. ISBN 978-83-261-0281-3.

Aleksander Wolicki: Alkmeonidzi. W: Słownik kultury antycznej. red. Ryszard Kulesza. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, s. 39. ISBN 978-83-235-0942-4.

Tadeusz Zieliński: Grecja niepodległa. przedmowa Aleksander Krawczuk. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1988, seria: Świat antyczny, tom III. ISBN 83-216-0705-5.