Alkazar w Madrycie

Królewski Alkazar w Madrycie

Królewski Alkazar w Madrycie (hiszp. Real Alcázar de Madrid), znany także jako Stary Alkazar (hiszp. El viejo Alcázar) to nieistniejący obecnie kompleks pałacowy usytuowany w centrum Madrytu. Był on oficjalną rezydencją królewską oraz administracyjnym centrum Imperium hiszpańskiego od czasów panowania Karola I do 24 grudnia 1734 roku, kiedy to budowla uległa zniszczeniu w wyniku pożaru. Na miejscu Alkazaru obecnie znajduje się Pałac Królewski w Madrycie.

Historia

Alkazar powstał w miejscu, gdzie w okresie przedarabskim znajdował się zamek madrycki (hiszp. Castillo de Madrid) z czasów Wizygotów. Budowla ta istniała przed założeniem miasta Madryt na początku roku 720 i przeszła ewolucję po arabskiej konkwiście. Właściwy Alkazar został wzniesiony między 850 a 866 rokiem na polecenie emira Muhammada ben Abd al Rahmana, który zlecił budowę cytadeli (hiszp. al-Mudaina) znanej jako al kasr al Mayrit.

W 1083 roku Alfons VI zdobył zamek w Magerit i włączył go do swojego terytorium. Następni władcy Kastylii przyczynili się do dalszego rozwoju budowli, która zyskała miano alkazaru. Szczególnie ważna była dynastia Trastámara, której monarchowie włączyli zamek w system obronny Kastylii, czyniąc go jednym z kluczowych fortów broniących dostępu do zamku w Segowii. XVII-wieczne widoki zachodniej fasady Alkazaru ukazują elementy pierwotnej średniowiecznej architektury, które przetrwały późniejsze przebudowy, w tym trzy półwieże z charakterystycznymi spiczastymi dachami.

W 1329 roku w Alkazarze odbyło się pierwsze zebranie Kortezów. Henryk III de Trastámara zlecił podwyższenie niektórych wież, a jego syn Jan II ufundował nową kaplicę oraz bogato zdobioną salę, znaną jako Bogatą Salę (hiszp. Sala Rica). Zamek stał się ulubioną rezydencją Henryka IV, gdzie 28 lutego 1462 roku przyszła na świat Joanna la Beltraneja. W późniejszym czasie Alkazar ucierpiał w wyniku wojen w 1476 oraz podczas powstania Comuneros w 1520 roku.

Na początku XVI wieku dwór królewski, rezydujący w pobliskim Toledo, często zatrzymywał się w Madrycie w trakcie podróży do Valladolid, Burgos, Segowii oraz okolicznych lasów El Pardo i Valsaín. W 1537 roku Karol I podjął decyzję o przebudowie istniejącego zamku, zatrudniając architektów Luis de Vega i Alonso de Covarrubias, którzy przekształcili Alkazar w renesansową rezydencję. Powstały dwa dziedzińce, zwane dziedzińcem króla (hiszp. patio del Rey) i dziedzińcem królowej (hiszp. patio de la Reina), oddzielone krużgankiem z główną klatką schodową.

Podczas panowania Filipa II kontynuowano przebudowę Alkazaru na oficjalną siedzibę monarchy w nowej stolicy Hiszpanii, którą kierował w latach 1561–1598 Gaspar de la Vega. Architekt ten połączył dwie kwadratowe wieże fasady Alkazaru za pomocą krytej galerii. Filip II, nawiązując do wizyt w Niderlandach, zlecił budowę wieży, która miała przypominać budowle flamandzkie. Wieża, znana później jako Złota (hiszp. Torre Dorada) lub Wysoka (hiszp. Torre Alta), została wzniesiona w zachodnim narożniku pałacu w flamandzkim stylu, mimo że jedynym elementem tego stylu był materiał budowlany. Alkazar zbudowano głównie z kamienia i cegły adobe. Również architektura wieży była nowatorska, chociaż inspirowana strzelistymi katedrami Flandrii, jednak zachowała hiszpański charakter. Juan Bautista de Toledo przebudował także najstarsze części budowli oraz niektóre sale.

W 1609 roku, na zlecenie króla Filipa III, architekt Francisco de Mora rozpoczął przebudowę głównej fasady pałacu, a następnie kierownictwo prac przejął Juan Gómez de Mora. W ramach prac zbudowano rozległą fasadę, zabudowując przestrzeń między dwiema kwadratowymi wieżami z XV wieku a Złotą Wieżą z XVI wieku.

Kolejna znacząca przebudowa miała miejsce za panowania Filipa IV w 1636 roku, kiedy to Juan Gómez de Mora zmodernizował wszystkie fasady, z wyjątkiem zachodniej. Ujednolicono fasadę główną, dodając wieżę w wschodnim narożniku pałacu, symetryczną do Wieży Złotej, znaną jako Wieża Królowej (hiszp. Torre de la Reina), która otrzymała spiczasty hełm.

W pełni ukształtowany Alkazar miał prostokątny plan z dwoma dziedzińcami – dziedzińcem króla i dziedzińcem królowej, przy czym ten drugi był większy. Główna brama znajdowała się w fasadzie południowej. Pałac wzniesiono głównie z lokalnych materiałów – cegły z gliny z rzeki Manzanares oraz granitu z gór Guadarrama.

W wigilię roku 1734, gdy dwór przebywał w Pałacu El Pardo, w Alkazarze wybuchł pożar. Pierwszymi, którzy przystąpili do akcji gaśniczej, byli bracia z pobliskiego klasztoru San Gil. Podjęto dużą ilość wysiłku, aby uratować cenne wyposażenie królewskiej kaplicy oraz dzieła sztuki zgromadzone w pałacu. Na szczęście wiele bezcennych obrazów znajdowało się wówczas w pałacu Buen Retiro i innych rezydencjach królewskich. Prawdopodobnie pożar został zaprószony w komnacie nadwornego malarza Jeana Ranca, który zmarł sześć miesięcy później, pogrążony w depresji.

Wkrótce po tym, jak pożar zniszczył większość budynku, rozpoczęto jego odbudowę. Król Filip V Burbon, urodzony we Francji, zapragnął budowli w stylu francuskim i zarządził zburzenie ruin starego pałacu królewskiego.

Wnętrza

Stary Alkazar w Madrycie charakteryzował się zarówno ciasnymi, średniowiecznymi zakamarkami, jak i ogromnymi paradnymi salami. Wśród nich wyróżniały się: Salón de Espejos, Salón Dorado, Sala Grande, Pieza Ochavada, Galería del cuarto del príncipe, Capilla Real, Oratorio de la Reina, Galería del Cierzo oraz wiele innych.

Surowe, niemal klasztorne wnętrza zdobiły cenne dzieła sztuki, w tym obrazy, rzeźby oraz bogata kolekcja tapiserii flamandzkich. Tapiserie z cyklu dziejów Apostolskich według kartonów Rafaela, wykonane w latach 1605–1629, oraz tapiserie z warsztatu Wilhelma Pannemakera, stworzone około 1550 roku, przedstawiające dzieje Wertumnusa i Pomony, zdobią obecnie nowy Pałac Królewski w Madrycie.

Salón de Espejos

Salón de Espejos, czyli sala lustrzana, wzięła swoją nazwę od dużych luster w bogato zdobionych ramach. Początkowo nazywano ją nowym salonem (hiszp. Salón Nuevo) lub salonem popołudniowym (hiszp. Salón de Mediodía). W tej komnacie wisiały niezwykle cenne obrazy z królewskiej kolekcji, w tym:

Portret Karola V pod Mühlbergiem, autorstwa Tycjana
Ofiara Izaaka, autorstwa Domenichino
cykl Czterech Furii, autorstwa Tycjana (zachowały się dwa obrazy: Tytios i Syzyf)
Achilles odkryty przez Odyseusza w domu Likomedesa, autorstwa Rubensa i van Dycka

W 1658 roku rozpoczęto prace nad przebudową sali pod kierownictwem Diego Velázqueza, który namalował kilka obrazów do Salón de Espejos. Wisiały tutaj cztery obrazy jego autorstwa z serii mitologicznej: Apollo, Adonis i Wenus, Merkury i Argos, oraz Amor i Psyche. Głównym akcentem dekoracyjnym były jednak lwy z brązu (8), symbolizujące królestwo Leónu, wykonane przez Mateo Bonarelli i Giuliano Finelli w 1651 roku. Zakupione przez Velázqueza we Włoszech, zostały umieszczone jako podstawy stołów-konsoli w sali lustrzanej. Obecnie zdobią podwyższenie tronu w sali tronowej Pałacu Królewskiego w Madrycie oraz stół w Muzeum Prado.

Salón Dorado

Salón Dorado, czyli Salon Złoty, znany także jako Sala komedii (hiszp. Sala de Comedias), był miejscem zabaw, gdzie odbywały się tańce, koncerty i inne uroczystości, a także był ozdobiony tapiseriami z królewskiej kolekcji.

Sala Grande

Sala Grande była przestronną galerią w południowo-zachodnim skrzydle pałacu, z której można było bezpośrednio przejść do Pieza Ochavada oraz Galería del cuarto del príncipe. Służyła jako sala tronowa, z wspaniałym tronem królewskim oraz płótnami Tycjana z tzw. serii Dwunastu Cezarów. Wszystkie te obrazy uległy zniszczeniu w pożarze Alkazaru w 1734 roku, a cała seria znana jest obecnie tylko z rycin autorstwa Sadelera. Obrazy te namalowano między 1537 a 1538 rokiem dla Fryderyka Gonzagi, księcia Mantui.

Pieza Ochavada

Pieza Ochavada, znana również jako Pokój Oktagonalny, nosiła tę nazwę ze względu na swój ośmiokątny kształt. Ozdobiono ją białymi stiukami. W 1645 roku, po objęciu stanowiska nadintendenta, Diego Velázquez został odpowiedzialny za konstrukcję Pokoju Oktagonalnego. Pokój zdobiły liczne rzeźby w brązie, m.in. alegorie Czterech Cnót (Roztropności, Sprawiedliwości, Umiarkowania, Męstwa) autorstwa Giovanniego Battisty Foggini, które przywieziono z Florencji przez Velázqueza. W tym pomieszczeniu znajdowały się również statuy Siedmiu Planet Jacques’a Jonghelincka z około 1570 roku, które zostały podarowane przez kardynała-infanta Ferdynanda Habsburga, namiestnika Niderlandów, dla dekoracji Pokoju Oktagonalnego. Rzeźby te obecnie zdobią Salę tronową Pałacu Królewskiego w Madrycie. Wystrój komnaty można zobaczyć na Portrecie królowej Marianny Austriaczki w żałobie z 1666 roku, namalowanym przez Juana Bautistę Martineza del Mazo.

Galería del cuarto del príncipe

Galería del cuarto del príncipe, czyli galeria apartamentu księcia, znana również jako Galería króla (hiszp. Galería del Rey), należała do ciągu pokoi następcy tronu, infanta Baltasara Carlosa. Po niespodziewanej śmierci królewicza w 1646 roku, sala ta została przeznaczona na warsztat dla malarza nadwornego Diego Velázqueza, który umieścił w niej scenę z obrazu Las Meninas. Na surowych, klasztornych ścianach wisiały obrazy, w tym kopie dzieł Rubensa: Minerwa i Arachne oraz Apollo i Pan, autorstwa Juana Bautisty del Mazo.

Capilla Real

Capilla Real, czyli Kaplica królewska, znajdowała się w sercu budowli, tuż obok Wielkiej Klatki Schodowej (hiszp. Gran Escalera). Jej dekorację stanowiły freski namalowane w 1699 roku przez Lucę Giordano, przedstawiające Wielki Tydzień oraz Aniołów adorujących Veraicon. Freski te zostały zniszczone podczas pożaru Alkazaru w 1734 roku. W kaplicy wisiał także obraz autorstwa Rafaela – Droga krzyżowa, znany jako Spasimo di Sicilia (obecnie w Muzeum Prado), a tabernakulum ozdobione kolorowymi kamieniami (hiszp. pietra dura) wykonał Montini.

Oratorio de la Reina

Oratorio de la Reina, czyli Oratorium królowej, znajdowało się obok sypialni królowej w wschodnim skrzydle pałacu i zdobił je namalowany w 1605 roku obraz Ostatnia Wieczerza, autorstwa Bartolomeo Carducci. Najważniejszym elementem dekoracyjnym był jednak obraz Koronacja Matki Boskiej, namalowany przez Velázqueza dla królowej Elżbiety Burbon w latach 1641–1644.

Galería del Cierzo

Galería del Cierzo, czyli Galeria Cierzo, zbudowana w XVI wieku, opierała się na odkrytej galerii kolumnowej, która została częściowo zabudowana. Architektami tej podłużnej konstrukcji, usytuowanej przy północnej fasadzie Alkazaru, byli Luis de la Vega i Alonso de Covarrubias. Mieściła się tutaj galeria dziwów natury (hiszp. La galería de las rarezas de la naturaleza). Ozdabiały ją portrety królewskich karłów i trefnisiów, takich jak Pejerón, Antonisa Mora, el Loco Morata, Alonso Sanchez Coello, a także portrety ulubionej karlicy króla Filipa II oraz infantki Izabeli Klary – Magdaleny Ruiz oraz olbrzymów Juana Biladon i Juana Núñeza.

W galerii przechowywano również niezwykłe okazy zwierząt, jak „un pájaro extrahordinario” (niezwykły ptak) oraz przykłady reprezentujące różne zakątki globu, w tym zdeformowane okazy, jak „bufano” (czarny bawół) bez rogów oraz niezwykłą kozę górską. Inwentarz z 1636 roku szczegółowo wymienia wszystkie zebrane przedmioty.

Galeria malarstwa

W Alkazarze znajdowała się największa i najsłynniejsza w ówczesnej Europie kolekcja malarstwa, która była sukcesywnie powiększana od czasów Filipa II (1561). Kolejne inwentarze z lat 1600, 1636, 1666, 1686 i 1700 dokumentowały bogactwo tych zbiorów, a także sporządzono spisy po 1734 roku oraz dodatkowe po śmierci Filipa V.

Zgodnie z inwentarzem sporządzonym w 1686 roku przez Don Bernabé de Ochoa, w Alkazarze znajdowały się następujące obrazy:

Oryginały

Obrazy Tycjana

…

Obrazy Rubensa

…

Kopie z oryginału

Albrecht Dürer (4), Alonso Cano (1), Anibale Caracci (14), Anton van Dyck (4), Bassano Starszy (4), Correggio (2), Pieter Snayers (3), Guido Reni (3), Jusepe de Ribera (2), Marten de Vos (2), Parmigianino (2), Rafael Santi (6), Rubens (45), Tycjan (28)

Łącznie: 120

Znane szkoły

hiszpańska (35), włoska (33), francuska (22), flamandzka (103), szkoła Albrechta Dürera (22), szkoła Boscha (10), szkoła Tycjana (1), szkoła Tintoretta (23), szkoła Leonarda da Vinci (1), szkoła Guido Reniego (1), szkoła Carreño de Mirandy (3)

Łącznie: 234

Obrazy szkół nieznanych

Pinturas de autores y manos no conocidas en las que entran muchos países, al temple, descripciones, mapas y retratos muy antiguos

„Obrazy autorstwa i ręki nieznanych twórców wśród których znajdują się krajobrazy, tempery (obrazy temperą na desce), widoki, mapy i portrety starodawne”.

Łącznie: 579

W sumie, przed pożarem w 1686 roku w Alkazarze znajdowało się 1547 obrazów. Wiele bezcennych dzieł sztuki, które zdobiły ściany Alkazaru, obecnie znajduje się w zagranicznych muzeach. Kolekcja została uszczuplona już na początku XVII wieku, kiedy to Filip III, cierpiący na brak funduszy, sprzedał (1603) kilka wspaniałych dzieł z kolekcji Filipa II swojemu kuzynowi Rudolfowi II. Wśród nich były prace ulubionego malarza cesarza Rudolfa – Correggia – Porwanie Ganimedesza (obecnie w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu), Jupiter i Io (obecnie w Staatliche Kunstsammlungen w Kassel), oraz Leda z łabędziem (obecnie w Gemäldegalerie w Berlinie).

W innych okolicznościach z Hiszpanii wywędrował obraz van Eycka Portret małżonków Arnolfinich (obecnie w National Gallery w Londynie). Dzieło to przywiozła do Hiszpanii w 1556 roku Maria Węgierska, a po jej śmierci w 1558 roku obraz przeszedł na własność jej bratanka Filipa II. Portret małżonków Arnolfinich widnieje w inwentarzu obrazów Alkazaru z 1700 roku oraz w wykazie dzieł Nowego Pałacu w Madrycie (hiszp. Palacio Nuevo) z 1794 roku. Podczas wojny o niepodległość obraz stał się łupem angielskiego żołnierza, który po bitwie pod Victorią (1813) brał udział w grabieży transportu dzieł sztuki z hiszpańskiej kolekcji królewskiej, zarekwirowanych przez króla Józefa Bonaparte. Żołnierz zabrał obraz do Anglii, gdzie w 1842 roku został zakupiony przez National Gallery w Londynie. Podobny los spotkał Madonnę della Cesta Corregia ze zbiorów Alkazaru.

Obraz van Eycka ma ogromne znaczenie dla sztuki hiszpańskiej. Będąc jednym z dzieł prezentowanych w Alkazarze, był podziwiany przez monarchów, ambasadorów oraz innych dostojnych gości, a przede wszystkim przez malarzy pracujących dla królów Hiszpanii. Portret małżonków Arnolfinich zainspirował Alonso Sánchez Coello do namalowania Portretu córek Filipa II. Niewątpliwie podziwiał go Rubens podczas swoich wizyt w Hiszpanii. Najbardziej znaną inspiracją jest jednak dzieło nadwornego malarza króla Filipa IV, Diego Velázqueza – Las Meninas. Można również dostrzec podobieństwa w obrazie Goi Portret rodziny Karola IV.

Pożar

Szacuje się, że przed pożarem w Alkazarze znajdowało się około dwóch tysięcy obrazów, z czego około 500 bezpowrotnie przepadło. Uratowane dzieła sztuki (1038 obrazów) zostały umieszczone w budynkach sąsiadujących z Alkazarem, takich jak klasztor św. Idziego (hiszp. Convento de San Gil), Zbrojownia królewska (hiszp. Armería Real), a także w pałacu arcybiskupa Toledo i w pałacu markiza de Bedmar.

Wśród utraconych obrazów była seria autorstwa Diego Velázqueza Wypędzenie Morysków. Przepadły także trzy z czterech obrazów z serii mitologicznej Velázqueza (w tym Apollo, Adonis i Wenus oraz Amor i Psyche), uratowano Merkurego i Argosa oraz portret konny króla Filipa IV tegoż malarza.

Spośród dzieł Rubensa przepadł portret konny króla Filipa IV (zachowała się jedynie kopia tego obrazu w Uffizi we Florencji), a także obrazy Tintoretta (w tym Piram i Tysbe oraz Wenus i Adonis) z Salón de los Espejos. Spaliły się również Porwanie Sabinek oraz Bitwa Rzymian Rubensa oraz 20 innych obrazów z Pieza Ochavada.

Z dzieł Tycjana spłonęła seria Dwunastu Cezarów z Sala Grande, a dwa obrazy z cyklu Czterech Furii (w tym Tantal i Iksjon). Utracono także kilka dzieł Ribery z okresu włoskiego, zakupionych przez Filipa IV, takich jak Jael i Sisera, Samson i Dalila, Wenus i Adonis, Apollo i Marsjasz oraz wiele innych.

Siedziba scentralizowanej administracji

W chwili śmierci Filipa II (1598) istniało 14 centralnych Rad (odpowiedników współczesnych ministerstw), które przetrwały do końca panowania Habsburgów w Hiszpanii (1700). Rady były kolegialnymi organami doradczymi, podlegającymi bezpośrednio królowi.

Rady

Działanie i kompetencje

W Alkazarze odbywały się posiedzenia rad, tutaj także znajdował się aparat pomocniczy. Każda z rad miała swój zakres kompetencji: Rada Stanu zajmowała się sprawami zagranicznymi, Cámara opieką społeczną w Kastylii, a Zakonów trzema zakonami wojskowymi w Kastylii. Krucjaty zarządzały podatkiem duszpasterskim, a Obras y Bosques dotyczyła lasów i budownictwa.

W pomieszczeniach na parterze pałacu podejmowano decyzje dotyczące podatków i ceł w imperium, desygnowano kandydatów na ministrów, gubernatorów i wicekrólów różnych prowincji. Tutaj decydowano o polityce ekonomicznej imperium, a co za tym idzie całego świata – od srebra Hiszpanii uzależnione były Chiny i Japonia, Hiszpania kontrolowała dopływ złota i srebra do Europy, barwników (np. koszenili z Meksyku, niezbędnej do barwienia tkanin na czerwono), korzeni oraz innych towarów z Indii Portugalskich i Nowego Świata, jak i szlaki handlowe na Atlantyku i Pacyfiku (Galeon Manilski). Tutaj również zaciągano kredyty od bankierów i kupców genueńskich oraz niemieckich, decydowano o rozmieszczeniu potężnej armii i floty. Do Alkazaru przybywali ludzie z różnych zakątków imperium, aby uzyskać wsparcie, dotacje, lub stanowisko w administracji czy na dworze, a także artyści, aby dostać zamówienia, rzemieślnicy, a także szlachetnie urodzeni oraz żony żołnierzy, domagające się należnych rent.

Biblioteca Real

Pierwotnie zbiory biblioteczne Filipa II przechowywane były w pomieszczeniach w Złotej Wieży. Biblioteka ta, znana jako laurentiana, powstała z inicjatywy Filipa II i większość jej zbiorów przeniesiono następnie do Eskurialu. Właściwa biblioteka królewska Alkazaru w Madrycie została zlokalizowana po wschodniej stronie pałacu, w osobnym budynku między Alkazarem a klasztorem Encarnación na tzw. Placyku Wcielenia (hiszp. Plazuela de Encarnación). Vicente Carducho w swoich Diálogos de la Pintura (1634) opisał ją jako bibliotekę z książkami w językach kastylijskim, francuskim i włoskim. Pomieszczenia biblioteki wypełniały także zbiory biżuterii, instrumentów naukowych, dziwów natury, freski przedstawiające sceny z Filipa II Metamorfoz Owidiusza, obrazy oraz plany rezydencji królewskich (hiszp. sitios reales).

Bibliotekarzem królewskim w I połowie XVII wieku był znany humanista i poeta z Sewilli, Francisco de Rioja, bliski przyjaciel królewskiego valido księcia Olivares.

Budynek biblioteki królewskiej został zburzony w czasach Józefa Bonaparte, podczas tworzenia przyszłego Plaza Oriente.

Botica Real

Botica Real, czyli Apteka królewska, została założona przez Filipa II w 1594 roku i na początku swojego istnienia obsługiwała wyłącznie króla, jego rodzinę oraz osoby przynależące do tzw. Domu królewskiego (hiszp. Real Casa). Pierwszym głównym aptekarzem (hiszp. boticario mayor) został Antonio del Espinar, któremu przydzielono trzech pomocników, dwóch pomocników administracyjnych, dwóch robotników oraz destylatora. W XVII wieku apteka królewska dzieliła się na trzy części:

la Botica de Reyes y Príncipes – przygotowująca medykamenty wyłącznie dla rodziny królewskiej,
la Botica del Común – przygotowująca medykamenty dla beneficjentów dworu (hiszp. criados de Cámara y Casas) i innych osób z przywilejem królewskim (w czasach Carlosa Nawiedzonego było ich ponad 12 000), w tym także Diego Velázquez,
la Botica del Camino – apteka podróżna, towarzysząca członkom rodziny królewskiej w ich podróżach.

Medykamenty przygotowywano na bazie ziół rosnących w przypałacowych ogrodach (hiszp. Huerto de la Priora, Jardines de Palacio) oraz ogrodach pobliskiego pałacu Casa de Campo. Od momentu założenia w 1594 roku do początku XIX wieku apteka królewska mieściła się w budynku zwanym Casa del Tesoro, usytuowanym obok pałacu, który został zburzony na rozkaz Józefa Bonaparte.

Armería Real

Armería Real, czyli zbrojownia królewska, była pierwotnie usytuowana przed Pałacem Królewskim w Madrycie. Ten podłużny budynek z bramą prowadzącą na dziedziniec stał w poprzek głównej fasady pałacu. Powstał w latach 1556–1564 według projektu Gaspara de la Vegi. Dolna sala budynku była wsparta na kolumnach, górna zaś miała długość 63 m i szerokość 10 m. Mieściły się tutaj wspaniałe zbiory militariów. Półokrągła brama, znana jako Arco de la Armería, prowadząca na plac przed pałacem, powstała później w II połowie XVII wieku z inicjatywy faworyta królowej Marianny Austriaczki – Valenzueli. Budynek zbrojowni został wyburzony w II połowie XIX wieku, a w jego miejscu postawiono ażurowe ogrodzenie pałacu królewskiego, a zbiory militariów przeniesiono do nowego budynku.

Przypisy

…

Bibliografia

Breve Historia (Krótka historia), artykuł Carmen García Reig.
Enanos y otros…, mal llamados, monstruos de la naturaleza (Karły i inni…), artykuł na podstawie Jesús Sáenz, Lo raro del Orbe. Obiekty sztuki i cuda w Alcázarze w Madrycie.
Giorgi Rosa, Velazquez, Warszawa 2006, ISBN 978-83-60529-11-9.
Inventario de pinturas del Real Alcázar de Madrid, wykonany przez Don Barnabé de Ochoa (1686) (Inwentarz z 1686 r.).
La noche en la que se quemaron 500 pinturas (Noc, w czasie której spłonęło 500 obrazów). La pintura en el Alcázar: lo que había, le que se perdió, lo que se recuperó, artykuł Federico García Serrano.
Madrid Histórico Real Alcázar de Madrid.
Museo Nacional del Prado On-line Gallery.
Geoffrey G. Parker, Filip II, Irena I. Szymańska (tłum.), Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, ISBN 83-06-01215-1.
Pasado y grandeza del Alcázar de Madrid (Przeszłość i wielkość Alkazaru w Madrycie). Cinco exposiciones rekonstruują różne rozdziały pałacu los Austrias, artykuł José Ramón Danvila.
Portraits of Roman Emperors, według Mbirika, Vincent A. „Provenance of the Portrait of the Roman Emperor Aulus Vitellius Attributed to Titian” i The Grove Dictionary of Art.
Un incendio que cambió la historia (Pożar, który zmienił historię). Más de 500 cuadros de Velázquez, Rubens, Durero y Brueghel ardieron en 1734 con el Alcázar, artykuł Rafaela Fraguas.
Velázquez’s Las Meninas.

Linki zewnętrzne

El viejo Alcázar de Madrid, sede virtual del Museo Imaginado. museoimaginado.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-28)]. (hiszp.). Wirtualna rekonstrukcja budowli.
Planta del Real Alcázar de Madrid en época de Carlos V y Felipe II. museoimaginado.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-12)]. (hiszp.). Szczegółowy plan interaktywny.
arteHistoria – Alcázar de Madrid. artehistoria.jcyl.es. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-12-17)]. (hiszp.)