Alkad z Zalamei
Alkad z Zalamei (hiszp. El alcalde de Zalamea) to dramat autorstwa Pedra Calderóna de la Barci, który powstał w 1644 roku. Uznawany jest za jedno z najwybitniejszych dzieł tego twórcy. Należy do gatunku dramatu wieśniaczego. Głównym wątkiem utworu jest nadużycie władzy przez możnych, w tym przypadku wojsko, oraz gwałt popełniony na wieśniaczce. Cierpiący ojciec ofiary zostaje sędzią, który ma wydawać wyrok w swojej własnej sprawie. Utwór ten jest jednym z najczęściej wystawianych dramatów autora. W Polsce zadebiutował w 1782 roku jako Burmistrz z Poznania.
Data powstania utworu
Dramat został napisany w 1644 roku i oparty na wcześniejszym dziele o tym samym tytule, które dotychczas przypisywano Lopeowi de Vedze.
Osoby
Czas i miejsce akcji
Akcja dramatu rozgrywa się w Zalamei w Estremadurze za panowania Filipa II (1556-1598), w czasie wojny o przyłączenie Portugalii (1580-1581).
Treść
Dzień I
Armia, zmęczona wędrówką, dociera do Zalamei. Kapitan don Alvaro zostaje zakwaterowany w domu Pedro Crespa. Przed domem Crespa czeka zubożały szlachcic don Mengo, który adoruje piękną córkę gospodarza, Izabelę. Na wieść o przybyciu don Alvara, Pedro ukrywa córkę na piętrze. Zaintrygowany tym don Alvaro udaje, że kłóci się z żołnierzem Rebolledem, a obrażony przez niego ściga go po schodach do pokoju, w którym przebywa Izabela. Juan, syn Pedra, zaczyna podejrzewać podstęp. Don Alvaro sięga po broń. Napiętą sytuację łagodzi przybycie dowódcy don Lopego de Figueroi, który decyduje się na kwaterę u Crespa i każe kapitanowi znaleźć inne miejsce.
Dzień II
Don Mengo, ukryty w bramie, podsłuchuje miłosne wyznania don Alvara. Zirytowany, postanawia założyć zbroję i stawić czoła konkurentowi. Poplecznicy kapitana, sierżant i Rebolledo, proponują zorganizowanie serenady pod oknami Izabeli. Don Lope i Crespo najpierw rozmawiają ostro, ale później ich rozmowa staje się coraz bardziej przyjazna. Izabela, Ines i Juan schodzą na wieczerzę. Pod oknami zaczynają się zaloty do Izabeli. Zirytowany ich bezczelnością, generał przerywa kolację, udając, że cierpi na nieznośny ból nogi, który towarzyszy mu od lat. W rzeczywistości zmierza poskromić żołnierzy. To samo robią potajemnie Crespo, aby nie rozgniewać generała, oraz Juan, w tajemnicy przed ojcem. W zamieszaniu nocnej bijatyki obrywają również don Mengo i Nunio. Don Lope myli Crespa z niesubordynowanym żołnierzem i ostro na niego naciera, aż pojawia się Juan z pochodniami.
Generał nakazuje wojsku opuścić Zalameę przed wieczorem, aby ukrócić ich swawole. Sam wyrusza do Gwadelupy, gdzie ma spotkać się z królem. Na prośbę Juana przyjmuje go do wojska i w uznaniu dla Crespa mianuje go swoim adiutantem. Tymczasem kapitan przekupuje służącą, aby wpuściła go potajemnie do domu, ponieważ planuje porwać Izabelę. Kiedy przybywa z sierżantem, Rebolledem i Iskrą pod dom Crespa, zastał gospodarza, Izabelę i Ines na ławce przed domem. Porywa więc Izabelę. Crespo, uzbrojony, rzuca się w pościg za napastnikami, ale ulega ich przewadze. Zostaje związany i uprowadzony razem z córką. Juan, przejeżdżając przez las, słyszy lamenty kobiety i jęki mężczyzny. Postanawia im pomóc.
Dzień III
Juan natrafia na siostrę i kapitana. W pojedynku ciężko rani don Alvara, ale musi uciekać przed nadbiegającymi żołnierzami. Izabela, błąkając się po lesie, znajduje przywiązanego do drzewa ojca. Opowiada mu, co ją spotkało, a następnie go odwiązuje i prosi o śmierć. Crespo, dowiedziawszy się od córki, że rannego don Alvara jego towarzysze ponieśli do wioski w celu opatrzenia ran, wraca z nią, aby się zemścić. Napotyka jednak pisarza gminnego, który informuje go, że rada gminy wybrała go na ten rok alkadem. Jako sędzia musi odłożyć zemstę na bok. Nakazuje aresztować kapitana, mimo że ten twierdzi, iż podlega jedynie sądowi wojskowemu, oraz jego towarzyszy. Sierżantowi udaje się uciec. Crespo odwiedza kapitana i prosi go, by przyjął jego majątek oraz poślubił jego córkę, aby zmazać krzywdę, którą jej wyrządził. Don Alvaro, pewny swojej nietykalności, wzgardliwie odrzuca tę prośbę. Crespo przesłuchuje Rebolleda i Iskrę.
W międzyczasie Juan wraca do domu i, zastawszy siostrę, próbuje ją zabić za to, że straciła jego honor. Ojciec powstrzymuje go i nakazuje aresztować jako winnego zranienia swojego dowódcy. Pragnie uniemożliwić synowi popełnienie nierozważnych czynów do zakończenia sprawy. Wkrótce przybywa Lope de Figueroa, zaalarmowany przez sierżanta, na czele swoich oddziałów. Dochodzi do ostrej wymiany zdań z Crespem, który nie chce wydać więźnia. Generał nakazuje atak na areszt. Chłopi przygotowują się do obrony, gdy zjawia się król. Crespo pokazuje mu dokumenty sprawy. Król stwierdza, że rozprawa została przeprowadzona prawidłowo, ale nakazuje wydać skazaniec trybunałowi wojennemu. Crespo oznajmia, że wyrok został już wykonany. Król uznaje ten akt sprawiedliwości, mianuje Crespa dożywotnim alkadem Zalamei, a jego córka ma iść do klasztoru. Juan wyrusza z wojskiem do Portugalii.
Analiza
Alkad z Zalamei jest przez niektórych krytyków uważany za szczyt twórczości Calderóna. Autor wzbogacił treść dramatu, zapożyczoną z wcześniejszego dzieła, o znakomite portrety psychologiczne, zwłaszcza dwóch głównych antagonistów: starego żołnierza, don Lopego de Figueroi, oraz Pedro Crespa, który uosabia sprawiedliwość, honor i odwagę hiszpańskiej wsi. Crespo chroni swoją córkę przed natarczywością kapitana Alvara, a gdy ten podstępnie ją porywa i pozbawia czci, honorowo proponuje małżeństwo. Wzgardzony, przyjmuje laskę alkada i wymierza Alvarowi sprawiedliwość. Don Lope, chociaż jest uczciwy, jest zbyt dumny, aby uznać chłopa za równego sobie pod względem godności i honoru. Ich konflikt staje się coraz bardziej intensywny, im bardziej dokucza mu podagra.
Dramat należy do typu dramatu wieśniaczego, który porusza temat chłopskiego honoru, bardziej charakterystycznego dla Lopego de Vegi. U Calderóna, w przeciwieństwie do Owczego źródła Vegi, reprezentantem ludu nie jest zbiorowość wiejska, lecz jej przywódca. To on uosabia demokratyczno-monarchistyczną postawę, jaką najczęściej przyjmuje lud w dramacie, oraz chłopski charakter, będący mieszanką surowości, rozsądku i posłuszeństwa wobec ustalonej hierarchii, połączony z poczuciem honoru. Silny, zadowolony ze swojej pozycji społecznej, pełen szacunku dla przełożonych i autorytetów, Crespo nie godzi się na nic, co mogłoby naruszać jego prawa. Nie czuje się gorszy od innych i nie pozwala sobie na nic, co przyniosłoby uszczerbek jego honorowi. Szanuje tylko tych, którzy szanują jego. Obchodzi się uprzejmie z generałem, który kwateruje u niego, ale gdy ten podnosi głos, odpowiada równie ostrym tonem. Zwraca generałowi uwagę, że w kwestii honoru, dobro duszy i dar boski, nikt nie jest ważniejszy.
Calderón czyni głównym tematem utworu nadużycie władzy ze strony możnych, w tym przypadku wojska, oraz gwałt dokonany na wieśniaczce. Cierpiący ojciec ofiary zostaje sędzią, który ma wydać wyrok we własnej sprawie. Przezwyciężając pragnienie zemsty, odkłada szpadę, a ujmuje laskę alkada i sądzi kapitana. Nie jest już znieważonym wieśniakiem, lecz wykonawcą prawa i przedstawicielem cierpiącego od nadużyć wojska chłopstwa. Król zatwierdza wyrok wydany przez Crespa.
Efekt dramatyczny sztuka zawdzięcza rygorowi technicznemu i jedności, jaką Calderón nadaje swoim utworom. Autor przeciwstawia miasto (z domem Crespa w centrum) – naturze (wyobrażonej przez las, w którym dokonuje się gwałt na Izabeli); wieśniaka Crespa – generałowi don Lopemu; symbolizującą honor szpadę (Mam już honor, bo mam szpadę, z którą mogę was ścigać) – laskę alkada, symbolowi sprawiedliwości. Dramaturg znakomitym operuje tłumami, przeciwstawiając spokój domu Crespa – wrzawie ulicznej, czy żołnierzy – broniącym się wieśniakom. Sens dramatu obrazuje podstawowa dla twórczości Calderóna polaryzacja pomiędzy rozumem a naturą, w której prawo-rozum uosabia postać Pedro Crespa, a naturę kapitan Alvaro.
Alkad z Zalamei należy do najczęściej wystawianych dramatów Calderóna. W XVIII wieku cieszył się szczególnym powodzeniem w przedrewolucyjnej Francji. Przeróbki ówczesnej francuskiej wersji dramatu na język polski dokonał Jan Baudouin. Jego dramat, przedstawiający reformatorskie dążenia polskiego mieszczaństwa, zatytułowany Burmistrz poznański, został wystawiony w 1782 roku w Teatrze Narodowym. Hiszpański oryginał był trzykrotnie tłumaczony na język polski przez: Edwarda Chłopickiego, Edwarda Porębowicza i Ludwika Hieronima Morstina. Dramat ponownie pojawił się na polskiej scenie w 1889 roku jako Sędzia z Zalamei i był wystawiany wielokrotnie, między innymi w 1912 roku we Lwowie, w 1921 roku w Warszawie oraz w 1938 roku w Wilnie. Szczególne echa odbiła premiera Alkada z Zalamei, która miała miejsce w 1951 roku, w tłumaczeniu Morstina, do którego dekoracje i kostiumy zaprojektował Tadeusz Kantor.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Beata Baczyńska: Historia literatury hiszpańskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 2014. ISBN 978-83-01-17855-0.
Pedro Calderon de la Barca: Dramaty. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1975. ISBN 83-04-04596-6.
Angel del Rio: Historia literatury hiszpańskiej. T. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970.
Maria Strzałkowa: Historia literatury hiszpańskiej. Zarys. Wrocław-Warszawa-Kraków: Ossolineum, 1966.
