Aljaferia

Aljaferia

Aljaferia (arab. قصر الجعفرية Qasr Aljafariya, hiszp. Palacio de la Aljafería) to ufortyfikowany średniowieczny pałac muzułmański, zbudowany w drugiej połowie XI wieku w stylu mudéjar na obszarze taifatu Saragossy w muzułmańskim Al-Andalus. To najbardziej okazały obiekt mudéjar poza Andaluzją, będący częścią triady najważniejszych zabytków mauretańskich w Hiszpanii. Podobnie jak meczet w Kordobie jest kluczowym świadectwem czasów kalifatu (XI w.), a Alhambra reprezentuje kulturę Al-Andalus (XIV w.), tak pałac Aljafería jest najważniejszą pozostałością z czasów niezależnych królestw mauretańskich (taifas). Początkowo rezydencja dynastii Banu Hud, obecnie pałac jest siedzibą Kortezy (regionalnego parlamentu) Wspólnoty Autonomicznej Aragonii.

Wykorzystane w pałacu rozwiązania ornamentacyjne stały się wzorem dla sztuki islamskiej na Półwyspie Iberyjskim oraz w Magrebie. To właśnie tutaj po raz pierwszy w architekturze zaczęły pojawiać się wielokrotnie nakładające się łuki, które z czasem przekształciły się w formę łuku lambrekinowego, powszechnie stosowanego w świecie mauretańskim. Postępująca schematyzacja i abstrakcyjność arabeski stały się fundamentem późniejszej sztuki nasrydzkiej. Po zdobyciu Saragossy przez Alfonsa I Walecznego w 1118 roku, Aljafería stała się siedzibą królów Aragonii, a w 1492 roku została przekształcona na pałac Królów Katolickich. Kolejna przebudowa w 1593 roku przekształciła pałac w fortecę. Następne rekonstrukcje spowodowały uszkodzenia budowli podczas oblężeń Saragossy w czasie wojen napoleońskich. Choć obecnie pałac znajduje się w granicach miasta, jego kontekst częściowo zachował się dzięki założeniom parkowo-ogrodowym wokół.

Elementy kompleksu

Wieża Trubadura (La torre del Trovador)

Najstarszym budynkiem kompleksu jest Wieża Trubadura, której nazwa pochodzi od romantycznej powieści „Trubadur” Antonia Garcii Gutierreza (1836), której akcja rozgrywa się głównie w Aljaferii. Powieść ta stała się również librettem opery „Il trovatore” Giuseppe Verdiego.

Przypuszcza się, że Wieża Trubadura powstała w miejscu dawnej wieży obozu rzymskiego. W IX-X wieku pełniła funkcję strażnicy i bastionu obronnego, otoczonego fosą. Została włączona do pałacu przez rodzinę Banu Hud jako jedna z wież obronnych północnej ściany. W 1468 roku wieża stała się lochem Inkwizycji.

Wieża ma kwadratowy plan i jest podzielona wewnętrznie na pięć poziomów. Pochodzi z końca IX wieku, z czasów panowania pierwszego władcy z dynastii Banu Tujib, Muhammada Alanqura. Zewnętrzne mury nie odzwierciedlają podziału na pięć wewnętrznych pięter. Pierwszy poziom zachował strukturę z IX wieku z dwiema nawami, dzielonymi łukami podkowiastymi, które mogły służyć jako łaźnie. Drugi poziom powiela układ pierwszego, a dodatkowo zawiera pozostałości murów mauretańskich z XI wieku. Na trzecim piętrze, również pochodzącym z XI wieku, na suficie zachowały się motywy geometryczne z domalowanymi w XIV wieku imionami Eneasza, Amora i Wenus. Pozostałe dwa piętra zbudowano za czasów Piotra IV Ceremonialnego (XIV w.), łącząc wieżę z pałacem mudéjar. Ich konstrukcja jest już chrześcijańska: łuki podkowiaste zastąpiono ostrołukami, a sklepienia płaskimi sufitami.

Pałac mauretański z okresu taifatu

Pałac, którego budowę zlecił Abú Ja’far Ahmad ibn Sulaymán al-Muqtadir Billah, drugi władca z dynastii Banu Hud, w większości zbudowany został w latach 1065–1081. Budowa miała być wyrazem potęgi taifatu Saraqusta w drugiej połowie XI wieku. Władca nazywał go pałacem Qasr al-Surur (Pałacem Radości) oraz salę tronową Maylis al-Dahab (Salą Złotą). Nazwa Aljafería (Pałac Jafara) pojawia się po raz pierwszy w tekstach Al-Yazzara as-Saraqusti, aktywnego w latach 1085-1100. Ogólny plan pałacu inspirowany był umajjadzkimi zamkami pustynnymi z I połowy VIII wieku w dzisiejszej Syrii i Jordanii. Zamki te opierały się na kwadratowym planie z półkolistymi wieżami oraz podziałem centralnej części na trzy prostokątne sekcje, z których środkowa zawierała dziedziniec z basenami, a północna i południowa – kwatery mieszkalne. W Aljaferii ten plan zrealizowano głównie w części centralnej, natomiast plan zabudowy bocznej został zmodyfikowany. Część północna była ważniejsza od południowej, dlatego posiadała dodatkowe piętro oraz bogato zdobioną kolumnadę, służącą jako teatralne wprowadzenie do sali tronowej. W tej części znajduje się Wieża Trubadurów. Odbicie tej części pałacu w basenie zwiększa poczucie monumentalności królewskiej części budowli. Na wschodnim krańcu tej części mieścił się mały prywatny meczet. W końcu XI wieku wszelkie rzeźbienia ścian pokryto farbą, głównie w kolorze czerwonym i niebieskim; ściany, niezdobione reliefami, obłożono alabastrem dekorowanym epigraficznie, a na podłogach leżał biały marmur. Późniejsze przebudowy usunęły większość dekoracji z tego okresu. Budowa pałacu Królów Katolickich spowodowała także usunięcie łuków podkowiastych na drugim poziomie pałacu.

Pomieszczenia strony północnej

Królewskie komnaty strony północnej były wyłożone marmurem i alabastrem, pokrytymi kufickimi inskrypcjami sur z Koranu.

Sala Złota. Centrum północnej ściany wyznaczał ślepy łuk, naśladujący fasadę mihrabu meczetu w Kordobie – tu znajdowało się miejsce władcy. Miejsce to było częściowo widoczne z dziedzińca przez kolumnadę, a oś widokowa kolumnady – łuk wejściowy do sali tronowej – ślepy łuk w ścianie tworzyła iluzję dodatkowej głębi pałacu, podkreślając splendor władcy. Większość dekoracji sali nie zachowała się; nieliczne pozostałości znajdują się w Muzeum Saragossy oraz w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Madrycie. Pierwotnie sufit sali symbolizował niebo, a całe pomieszczenie przedstawiało kosmos, zawierający symbole władzy sułtana Saraqusty, rozciągającej się nad Wszechświatem, co prawdopodobnie odnosiło się do jego pochodzenia od kalifów. W portyku wejściowym do Sali Złotej znajduje się nietypowy dla sztuki islamskiej wizerunek zoomorficzny: według różnych interpretacji może to być gołąb, wieśniak lub uskrzydlony człowiek, jako symbol władzy monarszej. To tutaj po raz pierwszy w architekturze pojawiają się wielokrotnie nakładające się łuki, które z czasem rozwinęły się w formę łuku lambrekinowego, powszechnego w świecie mauretańskim. Ze wschodniej i zachodniej strony Sala Złota była otoczona prywatnymi sypialniami. Dziś zachowały się jedynie sypialnia wschodnia; sypialnia zachodnia była używana przez królów Aragonii do XIV wieku.

Meczet. Wschodni kraniec portyku wejściowego do Sali Złotej prowadzi do małego meczetu. Portyk ten inspirowany jest meczetem w Kordobie, jednak stosuje nowsze rozwiązania, które powstały w sztuce almorawidzkiej i nasrydzkiej. Łuk portyku spoczywa na kolumnach z dekorowanymi w zgeometryzowane liście kapitela (szkoła granadzka). Mihrab, skierowany ku Mekce, zawiera łuk podkowiasty, wzorowany na meczecie w Kordobie, lecz wykonany z tańszych materiałów (gipsowy stiuk zamiast marmuru). W górnej części jednej ze ścian znajduje się jedyna pozostałość malarstwa ściennego z XI wieku w pałacu. Kopuła meczetu nie przetrwała, ponieważ w jej miejscu zbudowano piętro Pałacu Królów Katolickich.

Dziedziniec św. Elżbiety (El Patio de Santa Isabel)

Ten dziedziniec stanowi otwartą przestrzeń w centrum pałacu, łączącą jego część północną z południową. Od strony północnej i południowej znajdują się portyki, a przypuszcza się, że od wschodniej i zachodniej znajdowały się pomieszczenia gospodarcze. Nazwa dziedzińca pochodzi od infantki Elżbiety, która urodziła się w Aljaferii w 1271 roku, w latach 1282–1325 była królową Portugalii, a w 1625 roku została ogłoszona świętą. Na dziedzińcu zachował się basen południowy, podczas gdy basen północny zakryto drewnianą podłogą z XIV wieku.

Pomieszczenia strony południowej

Portyk strony południowej pełnił funkcję westybulu wielkiej sali południowej, która się nie zachowała. Łuki tego portyku oceniane są jako najbardziej zdobne w całym kompleksie. Ich złożoność, arabeski oraz barokowy przepych stanowią zapowiedź delikatnej sztuki Alhambry.

Pałac Piotra IV Ceremonialnego

Po zdobyciu Saragosty przez Alfonsa I Walecznego (1118) Aljafería była użytkowana jako pałac królewski, jednak właściwa przebudowa rozpoczęła się dopiero w czasach Piotra IV Ceremonialnego (XIV w.). Pałac został powiększony w 1336 roku, dodano do niego kaplicę św. Marcina w dziedzińcu wejściowym. W tym czasie Aljafería była miejscem początkowym ceremonialnej trasy królewskiej do katedry, gdzie królowie Aragonii byli koronowani i przysięgali na poszanowanie fueros.

Kaplica św. Marcina (Capilla de San Martín)

Kaplica znajduje się w północno-zachodnim narożniku kompleksu. Wykorzystuje pobliską wieżę jako swoją zakrystię i nadaje dziedzińcowi wejściowemu do kompleksu pałacowego nazwę Dziedzińca św. Marcina. W 1486 roku obszar Dziedzińca św. Marcina wyznaczono na siedzibę główną Trybunału Świętego Oficjum (Inkwizycji). Kaplicę wzniesiono w stylu gotycko-mudéjar. Nieliczne pozostałości dekoracji wnętrza sugerują, że były one inspirowane wystrojem pałacu islamskiego. Portyk kaplicy w stylu mudéjar zbudowano w czasach Marcina I Ludzkiego. Podczas neoklasycystycznej przebudowy kaplicy w XVIII wieku zasłonięto także fasadę, jednak zmiany te cofnięto w XX wieku.

Pałac mudéjar

Pałac znajdujący się w północnej części kompleksu nie był niezależnym budynkiem, lecz rozszerzeniem pałacu mauretańskiego, który w czasach budowy nadal był w użyciu. Budując ten aneks, Piotr IV Ceremonialny chciał uzyskać większe przestrzenie, gdyż wcześniejsze komnaty z okresu taifatu były dla niego zbyt małe. Rozszerzenie głównego pałacu, zrealizowane w stylu mudéjar, zachowuje wcześniejszą zabudowę, dostosowując się do niej m.in. wysokością. Z tego okresu budowy pochodzą także zachodnie arkady Dziedzińca św. Elżbiety oraz mała sypialnia zlokalizowana nad meczetem.

Pałac Królów Katolickich

To najlepiej i najkompletniej zachowana świecka budowla późnogotycka w Hiszpanii. W końcu XV wieku Królowie Katoliccy zlecili budowę pałacu królewskiego w miejscu północnego skrzydła pałacu mauretańskiego jako dodatkowego piętra wzniesionego na istniejącej już budowli. Pałac ten zastąpił górny poziom pomieszczeń z okresu taifatu. W trakcie budowy, która miała miejsce w latach 1488–1495, zatrudniano lokalnych murarzy obeznanych ze stylem mudéjar. Aby nowy poziom mógł utrzymać się nad istniejącym parterem, konieczne było dobudowanie pięciu masywnych kolumn, które wraz z kilkoma ostrołukami utworzyły nowy przedsionek. Pałac dostępny jest z klatki schodowej, łączącej elementy gotyckie z mudéjar. Obecnie dostępne są dwa z trzech pomieszczeń – Sala Tronowa (Gran Salón) oraz Sypialnia Królewska (Salón de la Alcoba); trzecie zostało zamknięte z powodu przywrócenia kopuły meczetu. Jednym z najcenniejszych elementów wystroju Pałacu Królów Katolickich są podłogi, oryginalnie pokryte azulejos wykonanymi u schyłku XV wieku w słynnym ośrodku ceramiki Loza de Muel. Dziś płytki zachowały się fragmentarycznie, ale pozwoliło to na odtworzenie podłogi naśladującej historyczny układ. Innym cennym elementem są drewniane sklepienia w stylu „mudéjar – Królów Katolickich”, gdzie w geometrycznej siatce rzeźbionego drewna umieszczone są heraldyczne motywy Izabeli i Ferdynanda: jarzmo, strzały, węzeł gordyjski oraz motto „Tanto monta”. W pałacu tym Izabela i Ferdynand odbierali hołd prowincji po zdobyciu Grenady w 1492 roku.

Sala Tronowa

Nad głównym wejściem znajduje się herb monarchii Królów Katolickich, składający się z herbów królestw: Kastylii, Leonu, Aragonii, Sycylii i Grenady. Trzy małe kwadratowe sale poprzedzające Salę Tronową, zwane „pokojami zaginionych schodów”, służyły prawdopodobnie jako poczekalnia dla oczekujących na audiencję. W Sali Tronowej znajduje się niezwykły sufit, który niegdyś odbijał się w posadzce.

Późniejsze przebudowy

W wyniku rewolty aragońskiej z 1591 roku król Filip II zdecydował się na przebudowę pałacu w twierdzę, mającą na celu powstrzymanie kolejnych buntów w przyszłości. Przebudowę kompleksu powierzono włoskiemu inżynierowi wojskowemu Tiburzio Spannocchiemu. Zbudował on zespół pomieszczeń przystawionych do ścian południowej i wschodniej. Wokół całego budynku wzniesiono mur marlonowy, pozostawiając wewnątrz okrągłą przestrzeń, zakończoną w czterech narożnikach czterema pięciobocznymi bastionami, których podstawy można oglądać do dziś. Całe założenie otoczone było szeroką na dwadzieścia metrów fosą, poprzecinaną dwoma mostami zwodzonymi po stronie wschodniej i północnej. W 1705 roku, w czasie wojny o sukcesję hiszpańską, twierdza służyła jako koszary, jednak pełnoprawne przekształcenie kompleksu w koszary miało miejsce dopiero w 1772 roku. Wtedy to przebudowano wszystkie mury w stylu widocznym obecnie w murze zachodnim. Renowacja budynków, zgodnie z oświeceniowym duchem epoki, zakładała prostotę i funkcjonalność. Ostatnią zmianą było dodanie w 1862 roku czterech wież neogotyckich, z których dwie nadal są widoczne w narożnikach (północno-zachodnim i południowo-wschodnim). W tym samym roku pałac przeszedł z rąk królewskich w ręce Ministerstwa Wojny. Choć już w 1845 roku podnoszono głosy o zagrożeniu dziedzictwa architektonicznego pałacu, prace renowacyjne ruszyły dopiero w 1947 roku. Kierujący nimi Francisco Íñiguez Almech z jednej strony przyczynił się do ocalenia pałacu, z drugiej jednak strony, stosując ówczesne techniki konserwatorskie, działał według innych kryteriów niż obecnie. Pokrył on elementy ścian ze szczątkami dawnej farby nową farbą akrylową; czynność ta jest nieodwracalna, co oznacza, że nigdy nie uda się już określić oryginalnego pigmentu ornamentyki. Koszary wojskowe mieściły się w Aljaferii do lat 60. XX wieku; w tym okresie ornamentyka ścian była ukryta pod ochronną warstwą gipsu. W 1984 roku pałac został zaproponowany jako siedziba Kortezów Aragonii, co doprowadziło do kolejnych renowacji budynku i jego adaptacji do nowej funkcji.

Przypisy

Bibliografia

Aldżaferija w Saragossie, [w:] Zdzisław Żygulski, Sztuka mauretańska i jej echa w Polsce, Warszawa: DiG, 2005, s. 105, ISBN 83-7181-403-8.