Alina Szemińska (12 września 1907 – 14 lutego 1986) była wybitną polską psycholog, pedagog oraz wykładowcą na Uniwersytecie Warszawskim. Urodziła się i zmarła w Warszawie.
Wspólnie z Jeanem Piagetem prowadziła badania nad zdolnościami dzieci do tworzenia reprezentacji mentalnych, które były niezależne od obiektów, ich różnorodności oraz właściwości percepcyjnych. Jej istotny wkład dotyczył odkrycia zjawiska braku stałości ilości cieczy (non-conservation de la quantité) oraz braku stałości liczby kardynalnej u dzieci w końcowym okresie przedszkolnym, co Piaget uwzględnił w swoich kryteriach przejścia z stadium przedoperacyjnego do stadium operacji konkretnych. Została uznana za jedną z najbardziej wpływowych kobiet w psychologii XX wieku.
== Życiorys ==
=== Dzieciństwo i edukacja ===
Alina Szemińska pochodziła z inteligenckiej, zasymilowanej rodziny żydowskiej. Jej matka, Franciszka Szemińska z d. Wiesel (1882–1982), była aktywistką społeczną, która angażowała się w pomoc dzieciom i młodzieży, m.in. w Towarzystwie Opieki nad Więźniami i ich Rodzinami „Patronat”. Jej ojciec, Marceli Szemiński (1872–1944), był inżynierem elektrykiem. W czasie I wojny światowej Alina wraz z rodziną przebywała w Szwecji, gdzie jej ojciec współpracował z firmami zajmującymi się importem surowców. Po wojnie, od 1918 roku, uczęszczała do gimnazjum ZNP w Warszawie. W klasie VI musiała przerwać naukę z powodu choroby, a maturę zdała eksternistycznie w 1926 roku w gimnazjum im. S. Staszica w Warszawie. Następnie przeniosła się do Berlina, gdzie studiowała psychologię dziecka u Wolfganga Köhlera oraz Kurta Levina. W 1928 roku Köhler zasugerował jej kontynuowanie studiów na Faculté des Lettres Uniwersytetu Genewskiego, gdzie zwrócił jej uwagę na mało znanego psychologa Jeana Piageta. W Genewie studiowała również w Instytucie im. Jeana-Jacquesa Rousseau, gdzie Piaget zainteresował ją rozwojem pojęć matematycznych u dzieci. W 1932 roku uzyskała dyplom magistra pedagogiki oraz zdała egzaminy do doktoratu, a w 1935 roku została asystentką Piageta.
=== Okres II wojny światowej ===
W obliczu nadchodzącej wojny, z powodów patriotycznych, Alina Szemińska postanowiła przerwać swoje badania i wrócić do Polski. 31 sierpnia 1939 roku, na kilka godzin przed wybuchem wojny, przyleciała samolotem do Warszawy, przeżywając dramatyczne międzylądowanie w Berlinie. Zaangażowała się w działalność Polskiego Czerwonego Krzyża jako kierownik Działu Poszukiwań w Biurze Informacyjnym. W połowie listopada 1942 roku została zadenuncjowana i wraz z rodzicami trafiła do warszawskiego getta, z którego udało im się uciec 2 lutego 1943 roku. Alina, posługując się fałszywym nazwiskiem „Eugenia Górska”, wznowiła tajne nauczanie jako wykładowca Wyższych Kursów Nauczycielskich, podczas gdy jej rodzice ukrywali się osobno. W lutym 1943 roku została jednak aresztowana i osadzona w więzieniu na Pawiaku, gdzie udało jej się ukryć swoją prawdziwą tożsamość. Pełniła rolę „korytarzowej”, co pozwoliło jej na udzielanie pomocy innym. Po 9 miesiącach, 25 listopada 1943 roku, trafiła do obozu koncentracyjnego Auschwitz I. Mimo problemów zdrowotnych, dzięki znajomości języków obcych, pracowała jako tłumaczka oraz pomoc pielęgniarska, co umożliwiło jej wsparcie wielu osób. Została oswobodzona 17 lutego 1945 roku przez wojsko radzieckie i pieszo dotarła do Krakowa, a następnie wróciła do Warszawy.
=== Działalność po II wojnie światowej ===
Po wojnie zajmowała się poradnictwem psychologicznym w różnych placówkach opieki nad dziećmi. We wrześniu 1945 roku wzięła udział w konferencji w Zurychu, poświęconej dzieciom – ofiarom wojny, gdzie spotkała Piageta i dowiedziała się, że w 1941 roku opublikowali wspólnie książkę „La Genèse du nombre chez l’enfant” (Geneza pojęcia liczby u dziecka). Od 1947 roku wykładała w Instytucie Pedagogiki w Warszawie, a pięć lat później objęła kierownictwo Zakładu Psychologii. Wkrótce jednak psychologia Piageta zaczęła być krytykowana w Polsce z marksistowskiego punktu widzenia. Sytuacja zmieniła się po październikowej odwilży w 1956 roku, kiedy to została zatrudniona na stanowisku zastępcy profesora, a później starszego wykładowcy w Katedrze Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Katedra ta przekształciła się później w (1981) Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Dwa lata po odwilży, Uniwersytet Warszawski nadał Piagetowi tytuł Doktor honoris causa w 1958 roku, a w 1969 roku w Moskwie ukazało się rosyjskie tłumaczenie wyboru jego dzieł.
Brak doktoratu uniemożliwiał Alinie Szemińskiej awanse akademickie, jednakże w 1979 roku otrzymała tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Genewskiego, gdy była już na emeryturze. Prowadziła wykłady z psychologii rozwojowej oraz seminaria magisterskie. W 1962 roku na międzynarodowej konferencji poświęconej rozwojowi procesów poznawczych w Oslo wygłosiła referat pt. „Ewolucja procesu myślenia: możliwości zastosowania wyników badań w praktyce pedagogicznej”. Brała udział w kolejnych konferencjach w Paryżu i Moskwie, a w 1967 roku otrzymała zgodę na roczny pobyt naukowy w Genewie.
Opracowała metodę badania dojrzałości szkolnej, która została opublikowana w pracy zbiorowej pod jej redakcją: „Zapisy do klasy pierwszej szkoły podstawowej”, PZWS 1969 (wydanie drugie 1973), i była stosowana w polskich przedszkolach. Za kluczowe objawy dojrzałości szkolnej dziecka uważała chęć do nauki oraz czas, przez który to zainteresowanie się utrzymywało (trwałość uwagi) oraz wyniki osiągane dzięki ćwiczeniom.
W 1971 roku przeszła na emeryturę, ale nadal pozostawała aktywna w środowisku naukowym, współpracując z genewskim Centrum Badawczym Piageta. Redagowała i komentowała polskie przekłady niektórych dzieł Piageta. W 1975 roku wygłosiła trzy wykłady telewizyjne w ramach NURT, Nauczycielskiego Uniwersytetu Radiowo-Telewizyjnego. 20 sierpnia 1980 roku podpisała apel 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami.
Była osobą skromną, sumienną i zawsze gotową do pomocy innym, szczególnie dzieciom w trudnej sytuacji. Opiekowała się swoją matką, która dożyła setnych urodzin. Alina Szemińska została pochowana na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 150-4-3).
== Osiągnięcia naukowe ==
Choć trudno jest oddzielić wkład Aliny Szemińskiej od wkładu jej mistrza, Piageta, można przypuszczać, że to jej badania, rozpoczęte około 1933 roku, doprowadziły do odkrycia zjawiska braku stałości ilości cieczy oraz braku stałości liczby kardynalnej (non-conservation), które Piaget opracował koncepcyjnie i włączył do swojej teorii stadialnego rozwoju pojęć matematycznych u dzieci. Przykładem jest typowy test stałości liczby. Dziecku pokazuje się dwa rzędy identycznych kółek, np.
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
● ● ● ● ● ● ● ● ● ●
Następnie pytamy, czy czarnych kółek jest tyle samo co białych. Po potwierdzeniu odpowiedzi dziecka, badacz rozszerza kółka w drugim rzędzie:
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
● ● ● ● ● ● ● ● ● ●
Ponownie stawiane jest to samo pytanie. Dziecko, które nie osiągnęło poziomu stałości liczby, odpowiada, że czarnych żetonów jest więcej. Dzieci, które zdają sobie sprawę, że po zmianie nadal jest tyle samo czarnych żetonów co białych, osiągnęły poziom stałości liczby, co Piaget traktował jako jeden z najważniejszych wskaźników przejścia do poziomu operacji konkretnych. Dzieci osiągają ten poziom przeciętnie w wieku 6–7 lat, a około 20% 7-latków wciąż znajduje się na poziomie przedoperacyjnym.
Interesujące są badania Aliny Szemińskiej, która zmodyfikowała standardowy test Piageta, zamieniając żetony na odpowiednio dobrane pary przedmiotów. Na przykład, można ułożyć rząd 10 małych zielonych domków bez dachów i pod nim rząd 10 czerwonych dachów tej samej długości. Po stwierdzeniu przez dziecko, że domków jest tyle samo co dachów, dachy były rozsuwane na jego oczach:
□ □ □ □ □ □ □ □ □ □
∆ ∆ ∆ ∆ ∆ ∆ ∆ ∆ ∆ ∆
Reszta testu przebiegała tak samo jak w pierwotnej wersji. Choć wydaje się, że ta zmiana warunków testu jest nieistotna, okrągłe żetony i domki z dachami są równie konkretne zarówno matematycznie, jak i psychologicznie. Jednak pozytywne odpowiedzi w zmodyfikowanym teście uzyskiwały dzieci 4-letnie, co oznacza dwa lata wcześniejsze osiągnięcie niż w oryginalnym teście! W terminologii Piageta, określa się to jako pseudo-konserwację, co tłumaczy się tym, że w sytuacji domków i dachów dzieci łatwiej przyporządkowują elementy jeden do jednego. Dodatkowo pytanie, czy jest tyle samo domków co dachów, ma dla dziecka sens praktyczny (np. czy starczy dachów), co sprawia, że nie myli się w przypadku zwiększonej odległości między dachami. Kółka, chociaż również konkretne, nie sugerują żadnej interpretacji. W klasycznym teście dzieci słyszą formalnie sformułowane pytanie, co sprawdza ich zrozumienie znaczenia słów: „Czy jest tyle samo?”, której intencji – po dokonanym rozsunięciu kółek – dziecko nie pojmuje.
W publikacji „Rozwój pojęć matematycznych u dziecka” Szemińska, obok wyników Piageta i jego zespołu, przedstawiła także wyniki swoich badań polskich dzieci, które są trudne do oddzielnego ujęcia.
== Życie prywatne ==
Po 1945 roku Alina Szemińska pozostawała w nieformalnym związku z psychologiem Henrykiem Ryllem (1899–1947), specjalizującym się w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo, aż do jego tragicznej śmierci w wypadku samochodowym w grudniu 1947 roku. Wspólnie przetłumaczyli z francuskiego książkę „Henri Wallon, Od czynu do myśli: szkic z zakresu psychologii porównawczej”, wydaną przez PZWS. Ich synem jest dr Jerzy Ryll, matematyk (ur. 1947).
== Nagrody i wyróżnienia ==
Złoty Krzyż Zasługi 1956
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski 1967
Tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Genewskiego 1979.
== Publikacje ==
Essai d’analyse psychologique du raisonnement mathématique, Cahiers de pédagogie expérimentale et de psychologie de l’enfant, no 7, 1935 (20 stron).
(współautor J. Piaget), Quelques expériences sur la conservation des quantités continues chez l’enfant, Journal de psychologie normale et pathologique. Année 36, 1939, s. 36–64.
(współautor J. Piaget), La Genèse du nombre chez l’enfant, Neuchâtel, Delachaux et Niestlé, 1941; 7ème édition 1997 ISBN 978-2603008393 (wydana również w językach: angielskim, niemieckim, hiszpańskim, włoskim, rosyjskim i portugalskim).
(współautorzy: J. Piaget i B. Inhelder), La Géométrie spontanée chez l’enfant, Paris, Presses Universitaires de France, coll. „Bibliothèque contemporaine”, 1949 ISBN 978-2130325918 (wydana również w językach: angielskim i włoskim).
(współautorzy: J. Piaget, J. Bliss, M. Bovet, E. Ferreiro, M. Labarthe, J. Vergnaud, T. Vergopoulo), La transmission des mouvements, Études d’Épistémologie Génétique XXVII, Paris, Presses Universitaires de France, 1972.
(współautorzy: J. Piaget, J-B. Grize, V. Bang et al.), Épistémologie et psychologie de la fonction, Études d’épistémologie génétique XXIII, Paris, Presses Universitaires de France 1968 (wydana później w językach: angielskim i niemieckim).
De l’identification à la conservation opératoire, Bulletin de psychologie, tome 30 (1977), s. 369–375.
Rozwój pojęć matematycznych u dziecka, [w:] Z. Semadeni (red.), Nauczanie początkowe matematyki, t. 1, Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1981, s. 112–254 (wyd. drugie, 1991, s. 120–250, ISBN 83-02-04415-6).
Łącznie opublikowała ponad 50 prac, głównie dotyczących psychologii dziecka, rozwoju myślenia oraz kształtowania się pojęć matematycznych u dzieci.
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Andrzej Gołąb, Alina Szemińska: niedoceniona odkrywczyni, [w:] Sibylle Volkmann-Raue, Helmut E. Lück Najwybitniejsze kobiety w psychologii XX wieku (przekład i redakcja naukowa polskiego wydania Włodzisław Zeidler), Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2015, s. 363–384.
Frédéric Mole (ed.), L’Institut Rousseau à Genève. Épicentre d’une mutation pédagogique mondiale?, wydanej przez Archives Institut Jean-Jacques Rousseau, Genewa 2021, s. 158–161.
== Linki zewnętrzne ==
Fotografia Aliny Szemińskiej rozmawiającej z Lucienne, córką J. Piageta w lipcu 1976, Fondation Jean Piaget, photo d’A.Szeminska et Lucienne Piaget, juillet 1976
