Alimenty

Alimenty (z łac. alimentum „pokarm”, od alere „karmić, żywić”) to świadczenia, które mają na celu wsparcie osób fizycznych, które nie są w stanie samodzielnie zapewnić sobie środków do życia. Zobowiązanie do ich płacenia spoczywa na bliskich osobach.

Obowiązek alimentacyjny może wynikać z:

pokrewieństwa,
powinowactwa,
małżeństwa.

Osoby zobowiązane do płacenia alimentów to zstępni (dzieci, wnuki) przed wstępnymi (rodzicami, dziadkami), a także wstępni przed rodzeństwem. Jednocześnie krewni bliżsi mają pierwszeństwo przed dalszymi. Obowiązek alimentacyjny pomiędzy krewnymi w tym samym stopniu obciąża ich w częściach proporcjonalnych do ich możliwości finansowych. Krewni w linii prostej (rodzice, dziadkowie, dzieci oraz rodzeństwo) mają wzajemny obowiązek alimentacyjny, jeśli osoba uprawniona znajduje się w potrzebie. Zakres tego obowiązku obejmuje środki niezbędne do zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, a w przypadku dzieci także potrzeby związane z wychowaniem i edukacją. Przy ustalaniu wysokości alimentów uwzględnia się zarówno potrzeby uprawnionego, jak i możliwości zobowiązanego.

W debatach publicznych porównuje się alimenty do opłat za pobyt w domach pomocy społecznej. W sytuacji, gdy osoba umieszczona w takim domu nie jest w stanie pokryć kosztów, obowiązek ten przechodzi na współmałżonka, a następnie na dzieci i wnuki.

Podstawa prawna

Podstawą prawną regulującą zasady przyznawania alimentów jest Kodeks rodzinny i opiekuńczy, w tym wszelkie nowelizacje. Zasady dotyczące obowiązku alimentacyjnego zawarte są w „Dziale III – Obowiązek alimentacyjny” (artykuły 128-144).

Obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dzieci

Zgodnie z artykułem 133 K.r.o.,

§ 1. Rodzice są zobowiązani do świadczeń alimentacyjnych na rzecz dziecka, które nie jest w stanie samodzielnie się utrzymać, chyba że dochody z majątku dziecka są wystarczające na pokrycie wydatków związanych z jego utrzymaniem i wychowaniem.

§ 2. Poza powyższym przypadkiem, jedynie osoba znajdująca się w trudnej sytuacji finansowej ma prawo do alimentów.

§ 3. Rodzice mogą uniknąć płacenia alimentów na rzecz pełnoletniego dziecka, jeżeli wiąże się to z nadmiernym uszczerbkiem dla nich lub jeśli dziecko nie stara się o samodzielne utrzymanie.

Nie jest prawdą, że obowiązek alimentacyjny rodziców trwa do 18. roku życia dziecka lub do ukończenia przez nie nauki w szkole publicznej, nie dłużej jednak niż do 25. roku życia. Sąd Najwyższy potwierdził, że obowiązek ten „nie jest ograniczony żadnym sztywnym terminem ani związany z poziomem wykształcenia”, a także nie można wymagać, aby po osiągnięciu pełnoletności dziecko „zarabiało wystarczające środki na swoje utrzymanie”. Alternatywą dla postępowania sądowego może być umowa między stronami: osobą uprawnioną do alimentów a osobą zobowiązaną do ich płacenia, dotycząca zakończenia obowiązku alimentacyjnego.

Wyjątek stanowi sytuacja dziecka z niepełnosprawnością, które nie jest w stanie samodzielnie się utrzymać – wówczas obowiązek alimentacyjny trwa dożywotnio.

Do ukończenia 18. roku życia alimenty są przekazywane „do ręki” drugiemu rodzicowi lub sąd może ustalić inny sposób realizacji świadczenia (na przykład część kwoty może być przekazywana bezpośrednio na szkołę lub zajęcia dodatkowe). Po osiągnięciu pełnoletności alimenty są wypłacane bezpośrednio dziecku, a nie drugiemu rodzicowi.

Zakres obowiązku alimentacyjnego rodziców wobec dzieci jest określony w artykule 135, który wskazuje, że przy ustalaniu wysokości alimentów sąd bierze pod uwagę:

a) usprawiedliwione potrzeby dziecka,
b) możliwości zarobkowe i majątkowe rodziców.

Potrzeby te mogą być różne i zależą od wieku dziecka, jego stanu zdrowia itd.

W praktyce orzeczniczej przyjmuje się, że rodzice dzielą się kosztami utrzymania dziecka po równo, solidarnie, chyba że jedna ze stron ma istotne przeszkody w tym zakresie (np. jest osobą niepełnosprawną) – tak stanowi artykuł 133.

Podczas ustalania wysokości alimentów uwzględnia się realne potrzeby dziecka (sąd zazwyczaj prosi o przedstawienie rzeczywistych miesięcznych wydatków na dziecko) w odniesieniu do średniego poziomu życia w Polsce. Obecnie, w praktyce orzeczniczej, dla rodziców zarabiających powyżej średniej krajowej, wysokość alimentów nie jest uzależniona od dochodów – przyjmuje się, że uzasadnione potrzeby dziecka pozostają niezmienne, mimo wzrostu dochodów któregoś z rodziców. Pod pojęciem uzasadnionych potrzeb dziecka, sąd uwzględni typowe koszty związane z wyżywieniem, opieką zdrowotną, zakwaterowaniem, edukacją itd. Sąd odrzuci natomiast jako nieuzasadnione wydatki ponadstandardowe, takie jak drogie markowe ubrania czy prywatne korepetycje, chyba że obie strony zgodzą się na takie wydatki.

Przyjmuje się, że wysokość alimentów na wszystkie dzieci powinna być zasadniczo równa – każde z rodzeństwa otrzyma w praktyce taką samą kwotę, chyba że sąd uzna, że istnieją ważne okoliczności, które uzasadniają inną decyzję (na przykład, jeśli jedno z dzieci potrzebuje kosztownej opieki medycznej).

Artykuł 135 § 2 precyzuje, że świadczenia alimentacyjne mogą być zaspokajane również poprzez osobiste starania na rzecz uprawnionego. Oznacza to, że możliwe są sytuacje, w których w wyroku określane będą działania, które jedna ze stron ma obowiązek podjąć, co skutkuje obniżeniem kwoty alimentów. Może to dotyczyć np. dowozu dziecka do szkoły lub opłacenia zajęć edukacyjnych bezpośrednio (w takim przypadku w wyroku określona jest kwota, która nie jest przekazywana „do ręki”). W praktyce sądy rodzinne coraz chętniej przychylają się do takich rozwiązań, podkreślając znaczenie współpracy obu stron w procesie wychowania dziecka.

W pierwszej kolejności do alimentowania dzieci zobowiązani są ich rodzice. Jeśli z jakichś powodów rodzice nie są w stanie w całości lub częściowo zaspokoić potrzeb dzieci, obowiązek alimentacyjny przechodzi na dalszych krewnych, tj. dziadków, a w dalszej kolejności, jeśli dziadkowie również nie mogą spełnić tego obowiązku, na rodzeństwo. Zarówno dziadkowie, jak i rodzeństwo są zobowiązani do alimentacji w proporcjonalny sposób do swoich możliwości zarobkowych i majątkowych.

Obowiązek alimentacyjny dzieci wobec rodziców

Obowiązek ten powstaje, gdy rodzice znajdują się w trudnej sytuacji finansowej, tzn. gdy nie są w stanie zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb, w szczególności gdy brakuje im środków na życie z powodu wieku, stanu zdrowia itp. Zakres tego obowiązku zależy również od możliwości finansowych dzieci. Jeśli rodzice mają więcej niż jedno dziecko, to wszystkie one są zobowiązane do alimentacji względem rodziców. Każde z dzieci odpowiada za część alimentów proporcjonalnie do swoich możliwości. W przypadku, gdy jedno z dzieci nie jest w stanie spełnić obowiązku, całe obciążenie przechodzi na pozostałe dzieci. Czasami jedno z dzieci spełnia obowiązek, zapewniając rodzicom np. mieszkanie i opiekę, a wtedy pozostałe dzieci powinny zaspokoić resztę usprawiedliwionych potrzeb.

Krewni w linii bocznej – rodzeństwo

W odniesieniu do rodzeństwa osoba zobowiązana może uchylić się od płatności alimentów, jeżeli wiąże się to z nadmiernym uszczerbkiem dla niej lub jej najbliższej rodziny – co musi wykazać.

Powinowactwo

Obowiązek alimentacyjny może również występować pomiędzy powinowatymi, ale tylko w przypadkach, gdy żądanie alimentów jest zgodne z zasadami współżycia społecznego. Na przykład, mąż matki (ojczym) lub żona ojca (macocha) mogą wystąpić o alimenty od dziecka, jeżeli przyczynili się do jego wychowania i utrzymania.

Obowiązek alimentacyjny ojczyma lub macochy wobec pasierba lub pasierba wobec ojczyma czy macochy powstaje, gdy nie ma innych krewnych zobowiązanych do płacenia alimentów lub gdy zobowiązane osoby nie są w stanie spełnić tego obowiązku.

Dziecko może również żądać alimentów od ojczyma lub macochy, jeśli jest to zgodne z zasadami współżycia społecznego, które wynikają z ich relacji.

Obowiązek alimentacyjny małżonków

W czasie trwania małżeństwa

W trakcie trwania małżeństwa oboje małżonkowie zobowiązani są, każdy według swoich możliwości finansowych, do wspierania potrzeb rodziny. Środki materialne powinny być przeznaczone na zapewnienie prawidłowego funkcjonowania zarówno całej rodziny, jak i każdego z jej członków (w tym współmałżonka), przy zachowaniu równych warunków życia dla wszystkich. Oznacza to, że każdy z małżonków może domagać się alimentów, zarówno w przypadku posiadania dzieci, jak i w przypadku bezdzietności, ponieważ małżonkowie bezdzietni również tworzą rodzinę, której potrzeby muszą być zaspokojone.

Zakres obowiązku alimentacyjnego zależy od możliwości finansowych każdego z małżonków. Nie tylko aktualne dochody (zarobki), ale również potencjalne możliwości zarobkowe są brane pod uwagę. Wysokość alimentów ustalana jest na podstawie potrzeb małżonka uprawnionego, które mogą różnić się w zależności od wieku, stanu zdrowia, zainteresowań itp.

Przy określaniu obowiązku alimentacyjnego między małżonkami obowiązuje zasada równej stopy życiowej. Oznacza to, że obowiązek alimentacyjny jednego z małżonków wobec drugiego ma na celu zapewnienie równych warunków życia dla małżonka domagającego się alimentów.

Obowiązek wzajemnego alimentowania małżonków trwa także w przypadku faktycznej separacji. Małżonek, który nie był winny zerwania pożycia, może w czasie trwania formalnego związku małżeńskiego domagać się zabezpieczenia swoich potrzeb na zasadzie równej stopy życiowej.

Oprócz alimentów sąd może również orzec o wypłacie wynagrodzenia za pracę jednego małżonka drugiemu małżonkowi.

Alimenty po rozwodzie

W określonych okolicznościach rozwiedzeni małżonkowie mogą domagać się od siebie alimentów. Obowiązek alimentacyjny wygasa ostatecznie tylko wobec tego małżonka, który został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia. Obowiązek ten trwa jednak nadal, jeśli żadne z małżonków nie ponosi winy za rozkład pożycia, w sytuacji, gdy rozwód orzeczono bez orzekania o winie, lub jeśli rozwód został uznany za winny obojga małżonków.

Prawo do alimentów zachowuje małżonek, który nie ponosił winy za rozpad związku. Małżonek, który nie został uznany za winnego (rozwód bez orzekania o winie), ma prawo żądać alimentów od drugiego małżonka, jeśli znajduje się w trudnej sytuacji finansowej. Zakres tego obowiązku, uzależniony od potrzeb uprawnionego i możliwości zobowiązanego, trwa 5 lat od daty uprawomocnienia wyroku rozwodowego. W wyjątkowych okolicznościach okres ten może zostać przedłużony.

Małżonek wyłącznie winny jest zobowiązany do wspierania małżonka niewinnego w zakresie zaspokajania jego usprawiedliwionych potrzeb, nawet jeśli nie znajduje się on w trudnej sytuacji finansowej. Obowiązek ten ma na celu wyrównanie poziomu życia małżonka niewinnego, nawet jeśli rozwód nie wpłynął znacząco na jego sytuację materialną i nie jest ograniczony czasowo. Trwa on aż do śmierci małżonka niewinnego lub zawarcia nowego małżeństwa.

Obowiązek alimentacyjny może być zniesiony. Jeśli sąd w wyroku rozwodowym ustalił alimenty na rzecz małoletniego, a dziecko osiągnęło pełną zdolność do czynności prawnych (tj. zasadniczo 18 lat) i jest w stanie samodzielnie się utrzymać, obowiązek alimentacyjny można znieść na dwa sposoby:

sądownie,
lub szybciej, poprzez ugodę mediacyjną zawartą u mediatora.

Ustawodawca nie określił, do jakiego wieku alimenty powinny być płacone. Jeśli osoba ma np. 22 lata i nie jest w stanie sama się utrzymać, obowiązek alimentacyjny trwa. Pełnoletność nie jest granicą, która zwalnia rodziców z obowiązku alimentacyjnego wobec dzieci. Jeśli uprawniony jest w stanie zarobić na swoje życie i nie żyje w niedostatku, można zorganizować spotkanie mediacyjne i poprzez zawartą ugodę mediacyjną znieść obowiązek alimentacyjny.

Unikanie płacenia alimentów

W polskim prawie nie ma obowiązku sądowego rozstrzygania spraw alimentacyjnych. Gdy strony się zgadzają co do sposobu zaspokajania potrzeb rodziny, sprawa ta może pozostać niesformalizowana. W przypadku konieczności wspólne ustalenia mogą być uregulowane w formie umowy przed notariuszem lub ugody mediacyjnej. Jednak w sytuacji braku porozumienia, sprawy alimentacyjne najczęściej trafiają do sądu. Wyrok w takiej sytuacji jest pierwszym krokiem do uzyskania alimentów.

Jeżeli po uprawomocnieniu wyroku dłużnik unika płacenia alimentów, wierzyciel może skorzystać z pomocy komornika. Niestety, zdarzają się przypadki, gdy dłużnik alimentacyjny podejmuje działania mające na celu uniemożliwienie egzekucji alimentów. W takiej sytuacji wierzyciel ma prawo podjąć inne kroki, które zwiększą szansę na odzyskanie zaległych alimentów (np. podjąć działania administracyjne w celu dyscyplinowania dłużnika).

Uporczywe uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego i narażenie osoby uprawnionej na brak zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych jest przestępstwem, określonym w artykule 209 Kodeksu karnego, zagrożonym grzywną, ograniczeniem wolności lub karą pozbawienia wolności do dwóch lat.

W praktyce ściągalność alimentów w Polsce jest bardzo niska (około 13%), głównie z powodu zaniedbań organów samorządowych w wykorzystywaniu dostępnych środków egzekucji.