Alienakantus (Alienacanthus)
Alienakantus to rodzaj ryby pancernej z rodziny Selenosteidae. Jedynym dotychczas opisanym gatunkiem jest A. malkowskii, który został nazwany na cześć polskiego geologa Stanisława Małkowskiego.
Opis
Takson ten został opisany w 1957 roku przez Juliana Kulczyckiego na podstawie fragmentów kości znalezionych w kamieniołomie Ostrówka w Gałęzicach, znajdujących się w Górach Świętokrzyskich. Skamieniałości zidentyfikowano jako bardzo duże kolce płetwowe ryby spodoustej, zbudowane z tkanki kostnej, co uniemożliwiło zaklasyfikowanie alienakantusa do akantodów (Acanthodii) ani do Selachii. Nazwa ryby, Alienacanthus, oznacza 'dziwny kolec’, pochodząc od łacińskiego słowa alienus (dziwny) oraz canthus (kolec). Kulczycki spekulował, że szczątki mogą należeć do pancerza plakoderma. Po dalszej analizie kości oraz odnalezieniu nowych materiałów przypisanych do Alienacanthus, ustalono, że to, co wcześniej uważano za kolce płetwowe, jest w rzeczywistości dolną szczęką ryby. Potwierdziły się również przypuszczenia Kulczyckiego dotyczące przynależności gatunku do ryb pancernych. W 2024 roku opublikowano wyniki badań nad nowymi skamieniałościami alienakantusa z wschodniej części Antyatlasu w Maroku, w tym niemal kompletnie zachowaną czaszką oraz częściowo zachowaną lewą stroną czaszki. Oba znaleziska miały nienaruszone elementy szczęki. Analiza materiału pozwoliła na rekonstrukcję stworzenia jako dużej plakoderma o wyjątkowej dysproporcji szczęk, gdzie żuchwa była dwukrotnie dłuższa niż czaszka. Wzdłuż górnej i dolnej szczęki znajdowały się rzędy ostrych, zakrzywionych do tyłu zębów, a w przypadku żuchwy zęby sięgały kilka centymetrów poza zgryz. W przeciwieństwie do wielu innych ryb pancernych, alienakantus miał możliwość poruszania górną szczęką niezależnie od czaszki. Czaszka, pokryta płytami kostnymi, miała opływowy kształt, a duże oczodoły sugerują pokrewieństwo z rodziną Selenosteidae. Szczątki z Maroka należą do tego samego gatunku, co te z Polski, czyli Alienacanthus malkowskii.
Obecnie (rok 2024) alienakantus jest najstarszym znanym przypadkiem tak dużej dysproporcji w rozmiarze szczęk u żuchwowców. Podobny mechanizm ewolucyjny konwergentnie wystąpił u karbońskich zrosłogłowych z rodzaju Ornithoprion oraz u współczesnych ryb promieniopłetwych z rodzin Hemiramphidae i Zenarchopteridae.
Paleobiologia
Opływowy kształt czaszki sugeruje, że zwierzę było dobrym i aktywnym pływakiem, prawdopodobnie drapieżnikiem polującym na mniejsze ryby. Dzięki haczykowatym zębom skutecznie utrudniał ucieczkę schwytanym ofiarom. Spekuluje się, że długa dolna szczęka mogła służyć do dezorientowania i ranienia potencjalnych ofiar, podobnie jak u dzisiejszych mieczników czy marlinów.
Paleoekologia
W późnym dewonie miejsca, w których znaleziono szczątki Alienacanthus malkowskii, leżały u wybrzeży dwóch kontynentów: Góry Świętokrzyskie na południu Laurosji oraz Antyatlas na północy Gondwany. Kontynenty te otaczał ocean Reik, który wówczas był połączony z Paleotetydą. Zbiornik mógł być na tyle mały, że fauna oceaniczna mogła swobodnie przemieszczać się między oboma wybrzeżami, mimo wahań poziomu morza. Alienakantus mógł również uczestniczyć w takich migracjach.
Z kamieniołomu Ostrówka Kulczycki odkrył również dwa inne przedstawicieli ryb pancernych, których skamieniałości, podobnie jak te przypisane do Alienacanthus, datowane są na famen. Są to Dunkleosteus oraz blisko spokrewniony Pachyosteus bulla. Ryby te współistniały w płytkim, ciepłym morzu, które oblewało teren dzisiejszego kamieniołomu oraz całe Góry Świętokrzyskie. W toni wodnej, oprócz plakodermów, pływały różnorodne gatunki konodontów oraz wczesne amonity z rzędu goniatytów (Goniatitida) i klimeni (Clymeniida). Na epifaunę tego zbiornika składały się liliowce, koralowce ośmiopromienne (Octocorallia) z gatunku Oligophylloides pachythecus, różne przedstawiciele rugoz oraz gatunki koralowców z rzędu denkowców (Tabulata), które zasiedlały głębsze części morza.
Na południu Paleotetydy, w rejonie dzisiejszego wschodniego Antyatlasu, obok alienakantusa występował blisko spokrewniony Amazichthys trinajsticae. Obecny był również dunkleosteus. Ryby chrzęstnoszkieletowe były reprezentowane przez m.in. Ferromirum oukherbouchi. Ponadto, licznie występowały amonity z rzędu goniatytów (Goniatitida), łodzikowce z rzędu Orthocerida i Oncocerida, a także przedstawiciele Thylacocephala z gatunku Concavicaris submarinus.
