Alienacja (Wyobcowanie)
Alienacja (wyobcowanie) (łac. alienus, alienum „obcy, cudzy”) to poczucie izolacji od społeczeństwa, brak identyfikacji ze społecznością lokalną oraz ogólną, a także utrata tożsamości jednostki, co jest szczególnie widoczne w dużych miastach w społeczeństwie przemysłowym i postindustrialnym, jak również w kontekście migracji zarobkowej.
Historia
Pojęcie alienacji zostało wprowadzone przez Hegla, który postrzegał je jako proces stawania się obcym w kontekście ducha dziejów. Po raz pierwszy termin ten użył Mojżesz Hess, krytykując burżuazję, a następnie rozwinięty został przez Karola Marksa. Marks twierdził, że człowiek, który z natury jest twórczy, poprzez utożsamienie się z maszyną, traci swoją wolność i zdolności twórcze, co prowadzi do jego izolacji od rzeczywistości społecznej. Herbert Marcuse zauważył, że w wyniku alienacji człowiek ogranicza swoją aktywność do pracy w 8-godzinnym dniu oraz konsumpcji.
Filozofia
W filozofii XIX wieku termin ten był szczególnie związany z koncepcją samorozwoju idei absolutnej Hegla. Dla Hegla, pojednanie świadomości i bytu staje się możliwe, gdy świadomość (Duch) osiąga w historii ostateczne zrozumienie świata jako własnego uzewnętrznienia. Przez ten proces znika przedmiotowy charakter świata, który wcześniej był obcy. Na drodze ducha do aktualizacji obiektywizowały się wszystkie aspekty kultury ludzkiej (prawo, państwo, sztuka, religia, filozofia), co umożliwia człowiekowi pojednanie z rzeczywistością. W miarę jak świat przyrody wyłania się z idei absolutnej, alienacja ducha ustępuje, a człowiek zaczyna rozpoznawać to, co wcześniej postrzegał jako obce, jako własne. W historycznym procesie zanika również wyobcowanie instytucji społecznych i politycznych od ludzi, co pozwala na zwiększenie ich wolności.
Hegel używał terminu alienacja głównie do opisu rozwoju ducha, podczas gdy Feuerbach postrzegał go jako stan, w którym człowiek przenosi swoje cechy na ideę nieistniejącego Boga. Uważał, że ten stan zubożenia można przezwyciężyć, odzyskując w sobie obiektywizowaną w Bogu doskonałość.
Marks, w przeciwieństwie do Feuerbacha, nie skupiał się na duchu Heglowskim, lecz na człowieku w rzeczywistości materialnej. Nie poszukiwał źródeł alienacji w świadomości mitotwórczej, lecz w procesie pracy, którego efektem jest również ta świadomość. W swoich Rękopisach filozoficzno-ekonomicznych zauważył, że istota człowieka tkwi w zdolności do twórczego przetwarzania natury, jednak pod wpływem mechanizmów postępu technologicznego, człowiek został ujarzmiony przez swoje wytwory. Traktując pracę jako zjawisko zewnętrzne, czuje się pozbawiony człowieczeństwa, co prowadzi do alienacji. Wzmacnia ją również własność prywatna oraz instytucje polityczne, które uniemożliwiają wszechstronny rozwój człowieka i osiągnięcie stanu wolności. Marks postulował przezwyciężenie alienacji poprzez przyswojenie tego, co wcześniej uważał za obce, czyli wytworów swojej pracy oraz łączności z innymi. Uważał, że te postulaty powinny zostać spełnione w komunizmie, gdzie zniesienie własności prywatnej i podziału pracy miało prowadzić do wyzwolenia jednostek.
W kontekście teorii społeczeństwa masowego, alienacja zaczęła być analizowana w nowym świetle. Max Weber odnosił ją nie tylko do wyobcowanych robotników, ale także do szerszych zjawisk społecznych. Termin ten był wykorzystywany przez marksistów, egzystencjalistów, psychoanalityków i teologów, którzy kojarzyli alienację z procesem oddzielania się wytworów ludzkiej działalności od ich twórców, co prowadzi do reifikacji (urzeczowienia) produktów ludzkiej pracy oraz instytucji społecznych, wskazując na niebezpieczeństwo podporządkowania człowieka tym wytworom.
Współczesne badania socjologiczne dotyczące społeczeństwa poprzemysłowego oraz migracji zarobkowej podkreślają istotną rolę anomii społecznej w rozwoju alienacji, a także odwrotnie – jak alienacja wpływa na zjawisko anomii indywidualnej. Anomia społeczna, związana z podziałem pracy, prowadzi do braku identyfikacji pracownika z jego zawodem. Anomia indywidualna jest jednym z kluczowych czynników prowadzących do samobójstw (Émile Durkheim, Robert Merton).
Zobacz też
Linki zewnętrzne
DavidD. Leopold DavidD., Alienation, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 30 sierpnia 2018, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-08-31] (ang.).
Alienation (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].
