Alicja Antonina Czerkawska, z domu Wnorowska, pierwsza żona Zapałowska, znana także jako „Alina”, „Elżbieta” oraz „Ewa” (urodzona 16 października 1918 w Morawicy, zmarła 29 kwietnia 2008 w Przemyślu) – była polską d działaczką niepodległościową.
Życiorys
Alicja przyszła na świat 16 października 1918 roku w Morawicy. Była córką Stanisława Wnorowskiego (urodzonego 20 lipca 1876, oficer armii austriackiej i Wojska Polskiego, zmarłego 9 kwietnia 1958) i Antoniny z domu Ziemba (urodzonej 4 stycznia 1890, zmarłej 9 kwietnia 1958).
W czasie II Rzeczypospolitej mieszkała z rodzicami w Przemyślu, gdzie w 1937 roku zdała maturę. W trakcie II wojny światowej pracowała w Przemyślu. Po zakończeniu działań wojennych i wkroczeniu Sowietów we wrześniu 1944 roku zaangażowała się w działalność niepodległościową, zainspirowana przez Antoniego Słabosza, ps. „Paweł”, z Armii Krajowej oraz wuja swojej przyjaciółki Ireny Szajowskiej. Obie zostały zaprzysiężone do służby w Brygadach Wywiadowczych Armii Krajowej, które później podlegały Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj, a ostatecznie Zrzeszeniu „Wolność i Niezawisłość”. W trakcie tej działalności używała pseudonimów „Alina”, „Elżbieta” oraz „Ewa”.
Aby rozszerzyć swoją działalność wywiadowczą, w grudniu 1944 roku otrzymała polecenie zgłoszenia się do pracy w Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego w Przemyślu. Od 12 stycznia 1945 roku pracowała jako maszynistka w Sekcji VIII, a od 1 sierpnia 1945 roku była referentem personalnym. Zdobywała informacje o różnorodnych sprawach (m.in. dotyczące pracowników i struktury urzędu oraz osadzonych), które przekazywała konspiracyjnej organizacji niepodległościowej. W styczniu 1946 roku awansowała na stopień podporucznika WiN. W trakcie pracy w UB poznała Józefa Zapałowskiego, obywatela ZSRR, który był skierowany z NKWD w stopniu porucznika Ludowego Wojska Polskiego do przemyskiego UB na stanowisko naczelnika, z którym nawiązała związek uczuciowy. Oboje zostali przeniesieni do Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Rzeszowie, gdzie Alicja miała zdobywać nowe informacje w ramach swojej działalności wywiadowczej. Od 1 marca do 25 kwietnia 1946 roku pełniła funkcję kierownika kancelarii w sekretariacie WUBP w Rzeszowie. Wkrótce odeszła z pracy w WUBP, planując z Józefem Zapałowskim osiedlenie się w Krakowie, gdzie on miał zostać nauczycielem. 20 września 1946 roku oboje zostali aresztowani przez władze komunistyczne, prawdopodobnie w związku z wykryciem awansu Alicji na stopień porucznika, przyznanego przez władze podziemia niepodległościowego. Zostali osadzeni w więzieniu na zamku w Rzeszowie. W marcu 1947 roku, będąc w ósmym miesiącu ciąży, stanęła przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Rzeszowie, gdzie sędzią przewodniczącym był Jan Lubaczewski, a sędzią Norbert Ołyński. Wyrok WSR w Rzeszowie z 27 marca 1947 roku skazał ją na karę śmierci, dożywotnie pozbawienie praw oraz utratę mienia (w tym procesie inne kobiety działające na rzecz Brygad Wywiadowczych, takie jak Maria Grzegorczyk, zostały skazane na dożywotnie pozbawienie wolności, a Irena Szajowska na 15 lat). 22 kwietnia 1947 roku w celi śmierci w Rzeszowie urodziła syna Stanisława, bez żadnej pomocy, po czym została sama z noworodkiem. Cztery dni po porodzie, 21 kwietnia 1947 roku, Najwyższy Sąd Wojskowy złagodził jej karę śmierci na dożywotnie pozbawienie wolności, co było uzasadnione jej stanem w ósmym miesiącu ciąży. 27 grudnia 1947 roku została skierowana z synem do więzienia w Fordonie, gdzie zostali rozdzieleni. Władze komunistyczne początkowo odmawiały wydania dziecka krewnym Alicji, jednak w grudniu 1947 roku, będąc w złym stanie zdrowia, syn Stanisław został przekazany jej siostrze, po mężu Iwczenko, z którą zamieszkiwał w kolejnych latach w Ostrzeszowie.
Decyzją Rady Państwa z 6 sierpnia 1955 roku jej kara dożywocia została zamieniona na 10 lat pozbawienia wolności, a wykonanie reszty kary zawieszono na rok. 24 sierpnia 1955 roku wyszła na wolność. Decyzją Wojskowego Sądu Garnizonowego w Krakowie z 18 maja 1956 roku, na podstawie amnestii z 27 kwietnia 1956, kara więzienia została złagodzona do 5 lat i uznana za odbytą. Po odzyskaniu wolności, Alicja wróciła z synem Stanisławem do Przemyśla. W kolejnych latach była inwigilowana przez służby komunistyczne i pracowała w Państwowym Przedsiębiorstwie Dom Książki w Rzeszowie. Poślubiła Józefa Czerkawskiego (1912–2011).
13 czerwca 1992 roku została zrehabilitowana. Jej wspomnienia zostały opublikowane w książce pt. Czerwona śmierć z 1997 roku, autorstwa Skarbimira Sochy. Wzięła udział w filmie dokumentalnym pt. W imieniu Polski Ludowej. Jestem niewinna (2008, reż. Maria Miętus).
Zmarła 29 kwietnia 2008 roku i została pochowana w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Głównym w Przemyślu.
Upamiętnienie
Historia Alicji Wnorowskiej została przedstawiona w książce Łukasza Modelskiego pt. Dziewczyny wojenne. Prawdziwe historie z 2011 roku. Stanisław Wnorowski był prezesem Związku Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego Oddział w Rzeszowie, a jego historia została zaprezentowana w filmie dokumentalnym pt. Więzienna kołyska (2017, reż. Mirosława Filpczyk).
21 października 2024 roku przy ulicy Matejki 13 w Przemyślu, Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie odsłonił tablicę upamiętniającą Alicję Czerkawską.
Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (na podstawie postanowienia prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego z 26 maja 2007 roku za wybitne zasługi dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej, za patriotyczną postawę i męstwo)
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
Przypisy
