Ali ibn Abi Talib (arab. عَلِيُّ بْنُ أَﺑِﻲ طَالِبٍ, urodzony około roku 600/22. P.H. w Mekce, zmarły w styczniu 661/ramadanie 40. A.H. w Al-Kufie) był bratankiem, przybranym synem oraz zięciem Mahometa, mężem Fatimy, pierwszym imamem szyitów i ostatnim z czterech kalifów prawowiernych (656–661/35-40. A.H.).
Wielu muzułmanów, zwłaszcza szyitów, uważa Alego za najważniejszą postać wczesnego islamu po Mahomecie, mimo że sunnici czasami wspominają także Umara czy Abu Bakra. Kontrowersje dotyczące dziedzicznego prawa Alego do przewodzenia muzułmańskiej wspólnocie przyczyniły się do podziału na charydżytów, szyitów i sunnitów. Z biegiem czasu wokół jego osoby powstało wiele różnorodnych tradycji i interpretacji teologicznych, które często przypisują mu cechy mesjanistyczne, półboskie, a niektórzy wręcz uznają go za Boga. Ali stanowił i nadal stanowi punkt odniesienia dla wielu milionów ludzi w kształtowaniu ich tożsamości.
== Życiorys ==
=== Towarzysz Proroka ===
Nie ma pewnych informacji na temat daty urodzin Alego, a przekazy dotyczące długości jego życia są rozbieżne, co już w czasach klasycznych dostrzegali arabscy pisarze. Jak pisał Jakut ibn Abdallah al-Hamawi w XIII/VII wieku: „Nie ma zgody co do długości jego życia. Niektórzy twierdzą, że zmarł w wieku 68 lat, inni, że miał 66 lat, a jeszcze inni, że 63, a nawet 59 lat”. Z uwagi na to, że Ali zmarł w roku 661/40., można przypuszczać, że urodził się między 593/30. P.H. a 602/20. P.H. Szyici obchodzą jego urodziny 13. dnia miesiąca radżab.
Ali był synem Abu Taliba, stryja Mahometa, oraz Fatimy bint Asad. Zgodnie z późniejszymi przekazami miał urodzić się w Al-Kabie, co szyiccy tradycjoniści uznają za niezwykłe wydarzenie, świadczące o jego duchowym wywyższeniu. Wiele sunnickich uczonych także uznaje ten fakt za wyjątkowy, choć niekoniecznie przypisany tylko Alemu. Kiedy Ali miał około pięciu lat, Mahomet przyjął go do swojego domu, by pomóc stryjowi, który miał długi. W ten sposób, Ali spędził większość swojego dzieciństwa w domu Proroka. Według Ibn Ishaka, Ali był drugą osobą, która nawróciła się na islam, zaraz po Chadidży. Kiedy Mahomet uciekł z Mekki do Medyny, Ali spał w jego łóżku, narażając swoje życie, by wprowadzić w błąd prześladowców Proroka. Później miał pozostać w Mekce, aby zwrócić właścicielom wszystkie powierzone mu przez Proroka rzeczy, zanim sam opuścił to miasto.
Ali brał udział we wszystkich bitwach stoczonych przez muzułmanów pod dowództwem Mahometa, z wyjątkiem bitwy pod Tabukiem, gdzie Prorok powierzył mu opiekę nad swoją rodziną. Jego odwaga była legendarna. W bitwie pod Badrem w roku 624/2. Mahomet wybrał go jako jednego z trzech wojowników do pojedynku z trzema Kurajszytami. Ali szybko pokonał swojego przeciwnika, a w trakcie bitwy zabił jedną trzecią wrogów. Po bitwie, prawdopodobnie ożenił się z Fatimą, córką Mahometa, który powiedział mu, że Bóg nakazał mu oddać ją właśnie jemu. W roku 625/3. w przegranej bitwie pod Uhudem, Ali był odpowiedzialny za sztandar Muhadżirów i dzielnie bronił rannego Proroka. W Bitwie Rowu w roku 627/5. zabił wodza grupy jeźdźców, która przedarła się przez rów obronny wokół Medyny, co spowodowało ich ucieczkę. Podczas ataku na Chajbar w roku 628/7., Ali przyczynił się do zwycięstwa, używając ciężkich żelaznych drzwi jako tarczy. W bitwie pod Hunajnem w roku 630/8., jako jeden z nielicznych, nie uległ panice, która ogarnęła wojska muzułmańskie, a według szyickiej tradycji zabił chorążego Banu Hawazin, co przesądziło o zwycięstwie Mahometa.
Ali uczestniczył także w innych ważnych wydarzeniach w życiu Mahometa. Po przybyciu do Medyny, Prorok dokonał obrzędu braterstwa pomiędzy Muhadżirami a Ansarami, wybierając Alego na swojego brata. Ali był jednym z jego sekretarzy i spisał Układ z Al-Hudajbijji zawarty w 628/6. roku pomiędzy Mahometem a starszyzną Mekki. W trakcie hadżdżu w 631/9. roku ogłosił zakaz uczestnictwa niewiernych w przyszłych pielgrzymkach. To on został wybrany do zniszczenia bożków czczonych przez plemiona Banu Aus, Chazradż i Banu Tajj oraz tych znajdujących się w Al-Kabie.
=== Ali i kwestia sukcesji po Mahomecie ===
W chwili śmierci Mahometa muzułmańska wspólnota stanęła przed zadaniem wyłonienia jego następcy. Toczyły się spory między dwiema koncepcjami: jedni uważali, że kryterium przejęcia władzy powinny być zasługi dla islamu, inni zaś, że powinno wynikać z pokrewieństwa z Prorokiem. Pierwsza koncepcja była bliższa tradycji beduińskiej, w której wódz plemienia był wybierany. Druga z koncepcji prowadziła do uznania Alego, jako najbliższego żyjącego męskiego krewnego Mahometa. W muzułmańskiej tradycji, wracając z ostatniej pielgrzymki do Mekki, Mahomet 16 marca 632/18. zu al-hidżdża 10. roku zatrzymał się nad Stawem Chumm i wziąwszy Alego za rękę powiedział: „O ludzie, wiedzcie, że czym Aaron był dla Mojżesza, tym Ali jest dla mnie, z wyjątkiem tego, że po mnie nie będzie żadnego proroka i on będzie waszym obrońcą (walī) po mnie. Dlatego Ali jest panem każdego, którego ja jestem panem”. Potem podniósł rękę Alego i powiedział: „O Boże, bądź miłosierny dla tego, kto jest oddany Alemu, okaż wrogość temu, kto jest jego wrogiem, daj zwycięstwo temu, kto pomaga Alemu, i opuść tego, kto opuści Alego. Niech prawda prowadzi Alego do końca jego życia”.
Szyici interpretują tę wypowiedź jako jasne wskazanie, że Ali ma przejąć władzę, która potem przejdzie na jego potomków. Tymczasem podczas narady po śmierci Proroka jego następcą (kalifem) został wybrany Abu Bakr (632 – 634), co szyici uważają za sprzeczne z wolą Mahometa. Sunnici przyznają, że wydarzenia nad Stawem Chumm miały miejsce, ale sądzą, że Mahomet chciał jedynie podkreślić znaczenie Alego, który nie cieszył się sympatią wśród pierwszych muzułmanów. Niektórzy zachodni orientalisty twierdzą, że wydarzenia nad Stawem Chumm w ogóle nie miały miejsca i podobnie jak wiele innych hadisów są tworem późniejszej tradycji, mającej na celu uzasadnienie roszczeń Alidów do władzy. Danuta Madeyska zauważa, że Ali nie został wybrany na kalifa z powodu przekonania, że „jest zbyt młody i niedoświadczony, aby objąć tak odpowiedzialny urząd”.
Ali oraz jego zwolennicy nie brali udziału w naradzie po śmierci Mahometa. Wkrótce po niej Abu Bakr odmówił Fatimie dziedziczenia po Mahomecie oazy w Fadaku, przyznając jej jedynie dochody z niej, a ziemię przekazując państwu, co jego zdaniem było zgodne z wolą Proroka. W wyniku tego wydarzenia Fatima zerwała wszelkie kontakty z Abu Bakrem, co prawdopodobnie wpłynęło na opóźnienie złożenia przysięgi (baja) przez Alego nowemu kalifowi, do którego doszło dopiero po śmierci jego żony, co miało miejsce pół roku później. Większość tradycjonistów twierdzi, że to opóźnienie było widomym znakiem, że Ali zdawał sobie sprawę, iż to on powinien sprawować władzę, a ostatecznie uznał Abu Bakra, aby nie doprowadzić do rozłamu w muzułmańskiej społeczności. Tak samo postąpił w przypadku Umara (634 – 644). Według At-Tabariego, składając przysięgę Ali miał powiedzieć: „Składam ci przysięgę, choć nie uznaję twojego pierwszeństwa. Teraz Bóg okazał ci łaskę, ale sądzę, że to ja mam rację, a wy uczyniliście mi niesprawiedliwość”.
=== Ali i Usman ===
Po objęciu władzy przez Abu Bakra, Ali wycofał się z życia politycznego i nie brał udziału ani w wojnach riddy, ani w podbojach. Jego postawa i wypowiedzi świadczyły o tym, że nie akceptował polityki pierwszych kalifów. Oddał się życiu religijnemu i przypisuje mu się m.in. pierwszą wersję Koranu, ułożoną chronologicznie. Jednak nie można stwierdzić, że znalazł się na marginesie arabskiej społeczności. Jako bliski współpracownik Proroka, był ważnym źródłem informacji o jego życiu i objawieniu, a ponieważ każdy czyn Mahometa uważano za wzór do naśladowania, jego znajomość Koranu i sunny wielokrotnie wspierała kalifów w różnych kwestiach prawnych. O znaczeniu Alego świadczy fakt, że Umar włączył go do sześcioosobowej rady (asz-szura), która miała wybrać jego następcę. Jako najbliższy krewny i zięć Mahometa, Ali wydawał się najpoważniejszym kandydatem na kalifa, jednak ostatecznie został nim Usman ibn Affan (656 – 661), który, podobnie jak Ali, był jednym z pierwszych muzułmanów, ale jako członek rodu Umajjadów cieszył się poparciem mekkańskiej arystokracji.
Po wyborze Usmana, Ali stał się centralną postacią opozycji wobec władzy Umajjadów. Opozycja ta rosła w siłę w związku z kontrowersjami wokół decyzji nowego kalifa. Usman musiał stawić czoła wielu problemom, które pojawiły się w związku z podbojami. Umar wprowadził tzw. dywan, czyli rejestr pensji wypłacanych przez rząd z podatków z podbitych prowincji. Żołnierze traktowali wypłatę pensji jako swój udział w łupach, dlatego oburzenie wywołał fakt, że nie wszystkie pieniądze z podatków były dzielone, część była zatrzymywana jako rezerwa nowo powstałego skarbu państwa. Ich niezadowolenie wzrastało, gdyż podboje prowadziły do walk w odległych i biednych prowincjach, takich jak Zakaukazie czy Afganistan, które przynosiły zdecydowanie mniej zysków. Powstał także konflikt interesów między tradycyjnym plemiennym a nowym islamskim przywództwem, które wzbogaciło się w wyniku podbojów, a teraz znalazło się pod presją tych, którzy wcześniej nie brali w nich udziału. Nowy kalif zaczął rozdawać ziemie zdobyte w wyniku podbojów swoim zwolennikom i krewnym, ignorując dotychczasowych zarządców, tzw. ahl al-qurrāʾ. W ten sposób rozpoczęła się polityka zastępowania qurrāʾ przez zwolenników nowej władzy.
Takie kryteria dostępu do władzy wywołały sprzeciw nowej muzułmańskiej arystokracji, która czuła się zagrożona w swoich materialnych podstawach. Ansarowie i niektórzy Muhadżirowie nie chcieli zapomnieć o przeszłości Umajjadów, jako że to oni byli kiedyś w opozycji wobec Mahometa w Mekce. W rezultacie wielu dawnych towarzyszy Proroka stanowczo protestowało przeciwko działaniom Usmana, które uważali za niezgodne z zasadami islamu. Szczególne niezadowolenie wzbudziło ustalenie przez Usmana jedynej obowiązującej wersji Koranu oraz nakaz spalenia wszystkich pozostałych. Pojawiły się oskarżenia o korupcję oraz niewłaściwe zarządzanie, co prowadziło do kryzysu finansowego. Szczególnie w Egipcie panowała frustracja z powodu podwyżek podatków i obietnicy większego udziału w łupach nowym plemionom, kosztem tych, które brały udział w podbojach od początku, oraz w Mezopotamii, zwłaszcza w Al-Kufie, gdzie qurrāʾ podburzali pozostałych mieszkańców. Mimo że Ali nie otwarcie sprzeciwiał się Usmanowi, stał się głosem opozycji, mając pozycję, która pozwalała mu krytykować działania kalifa, z czego często korzystał. Jako kuzyn i zięć Proroka, Ali wiedział, że Usman nie będzie się odważał atakować go.
Ostatecznie doszło do rebelii, a w kwietniu 656/połowie roku 35. kilkuset zbuntowanych Egipcjan przybyło do Medyny, a Ali stał się jednym z pośredników w negocjacjach z kalifem. Ali, znany ze swojej krytyki wobec Usmana, z jednej strony miał z nim więzy krwi, co czyniło go idealnym kandydatem na mediatora. Usman początkowo zgodził się na żądania Egipcjan, ale gdy okazało się, że jego obietnice są bez pokrycia, a część przywódców rebeliantów została uwięziona, buntownicy zawrócili. Oblegli oni dom Usmana, a większość mieszkańców Medyny stanęła po ich stronie. Ali próbował pełnić rolę mediatora, wzywając do dostarczenia Usmanowi wody, ale po stronie kalifa walczył jego najstarszy syn Hasan. Ostatecznie, Usman zginął z rąk powstańców w czerwcu 656/pod koniec miesiąca zu al-hidżdża 35. roku, według tradycji podczas recytacji Koranu.
=== Kalifat i Bitwa Wielbłądzia ===
Po zabiciu Usmana, rebelianci zwrócili się do Alego z propozycją objęcia kalifatu. Ali jednak wahał się, nie chcąc przyjmować go z rąk morderców poprzedniego kalifa. Ostatecznie uległ namowom Ansarów i Muhadżirów, którzy byli oburzeni sposobem sprawowania władzy przez Umajjadów. Został ogłoszony kalifem kilka dni po śmierci Usmana – mieszkańcy Medyny złożyli mu hołd, a członkowie rodu Umajjadów woleli uciec do Syrii. Od samego początku Ali miał rywali w osobach Zubajra Ibn al-Awwama oraz Talhy Ibn Abd Allaha, które miały być wspierane przez Kufa i Basrę. Talha i Az-Zubajr, podobnie jak Ali, byli jednymi z Muhadżirów i dawnych członków szury powołanej przez Umara, mieli także nadzieję na kalifat. Należy zauważyć, że Ali, głoszący że kalifem może być tylko osoba z rodu Haszymitów, przynajmniej docelowo zamykał perspektywy na kalifat wszystkim wybitnym Kurajszytom, zarówno na czas swojego życia, jak i w przyszłości.
Talha i Az-Zubajr udali się do Mekki, gdzie spotkali się z wdową po Proroku, A’iszą. Wrogość między Aiszą a Alim miała swoje korzenie w wydarzeniach z czasów życia Mahometa, kiedy A’isza była oskarżana o cudzołóstwo, a Ali doradzał Prorokowi rozwód z nią. W trakcie rebelii przeciwko Usmanowi, A’isza miała nadzieję, że kalifem zostanie Talha. Po powrocie z pielgrzymki do Medyny, A’isza dowiedziała się, że kalifem został jednak Ali, więc szybko wróciła do Mekki, aby agitować przeciwko niemu. Wkrótce pod pretekstem odbycia pielgrzymki mniejszej, dołączyli do niej Talha i Az-Zubajr, rozczarowani do Alego, kiedy ten nie zgodził się zagwarantować im gubernatorstw w Basrze i Kufie. Na miejscu zerwali z Alim, obarczając go odpowiedzialnością za śmierć Usmana i żądając postawienia jego morderców przed sądem. Szybko przyłączyli się do nich niektórzy Kurajszyci, sprzeciwiający się zastrzeżeniu kalifatu dla Haszymitów i Umajjadów. Niezdolni do zdobycia większej liczby zwolenników w Al-Hidżazie, Talha i Az-Zubajr postanowili udać się do Basry, gdzie spodziewali się przychylnego przyjęcia. Ali podjął za nimi pościg, ale nie zdołał ich powstrzymać. Większość mieszkańców Basry pozostała jednak wierna Alemu, a część z nich poniosła śmierć z rąk zwolenników Talhy i Az-Zubajra. Ali zdobył poparcie Kufy, co spowodowało, że miał znacznie liczniejszą armię niż rebelianci. Po nieudanej próbie polubownego załatwienia sporu, 9 grudnia 656/15. dżumada al-achira 36. roku, Ali pokonał buntowników w Bitwie Wielbłądziej, nazwanej tak od wielbłąda Aiszy, z którego zagrzewała ona żołnierzy do walki. Talha i Az-Zubajr zginęli w tej bitwie, a Aisza została odesłana do Medyny z honorami należnymi wdowie po Proroku.
=== Bitwa na równinie Siffin ===
Po zajęciu Basry, Ali podzielił wszystkie znalezione tam pieniądze skarbu państwa pomiędzy swoich zwolenników, bez względu na plemię czy udział w podbojach. W ten sposób poparł poglądy wielu pierwszych muzułmanów, zgodnie z którymi skarb państwa był niezgodny z zasadami islamu, a wszystkie łupy, w tym również wpływy z podatków z podbitych prowincji, powinny być dzielone pomiędzy członków ummy. Taki gest przyciągnął do Alego tradycyjną arystokrację plemienną, zachęconą jego równym traktowaniem wszystkich muzułmanów. To właśnie powszechna opinia o prawości jego charakteru przyczyniła się do utworzenia szerokiej koalicji. Do tej pory uznali go za kalifa mieszkańcy Arabii, Egiptu i Iraku, gdzie w Kufie Ali ustanowił swoją stolicę. Poza poparciem wielu zwolenników jego rządów, wybór Kufy uzasadniała także łatwiejsza kontrola sytuacji w całym kalifacie. W ten sposób, niezależnie od jego intencji, rozpoczął się proces marginalizacji znaczenia politycznego Arabii. Po objęciu władzy w Iraku, rozpoczął negocjacje ze swoim głównym przeciwnikiem, gubernatorem Syrii Mu’awiją.
Od razu po wyborze Alego na kalifa doradzano mu, aby nie usuwał wszystkich gubernatorów mianowanych przez Usmana, szczególnie Mu’awiji, który cieszył się poparciem mieszkańców dobrze rządzonej Syrii. Ali, pod presją otoczenia, dokonał jednak takiego aktu, co natychmiast zwróciło wszystkich odwołanych przez niego ludzi, w większości wrogich nowej władzy z racji przynależności do rodu Umajjadów. Państwowe środki, którymi oni dysponowali, miały być teraz użyte przeciwko Alemu. Mimo wszystko Ali miał nadzieję, że Mu’awija uzna jego rządy w drodze negocjacji i uniknie otwartego buntu. Mu’awija jednak domagał się autonomii Syrii pod swoim przywództwem, podczas gdy Ali twierdził, że wszystkie prowincje powinny być równocześnie zaangażowane w rozwiązywanie problemów muzułmańskiej społeczności. W odpowiedzi Mu’awija zaczął mobilizować swoich zwolenników i odmówił złożenia przysięgi Alemu, powołując się na fakt, że jego kontyngent nie brał udziału w wyborze nowego kalifa. Jako bliski krewny Usmana, gubernator Syrii zażądał wydania przez Alego jego morderców, obarczając go tym samym odpowiedzialnością za śmierć swojego poprzednika. Jak pisze P.K. Hitti: „Mu’awija wystąpił teraz jako mściciel męczeńskiego kalifa. Wystawił w meczecie w Damaszku krwią splamioną koszulę zamordowanego władcy i palce ręki jego żony Na’ili, które odcięto, kiedy próbowała bronić Usmana”. Ali jednak odrzucił żądania Mu’awiji, twierdząc, że został we właściwy sposób wybrany przez ludzi, którzy mieli do tego prawo, a Usman został zabity, ponieważ wzbudził gniew ludzi, postępując niezgodnie z zasadami islamu, a tym samym nie podlegają oni karze.
W rezultacie obie strony zmobilizowały swoje armie, które wiosną 657/pod koniec 36. roku spotkały się na równinie As-Siffin na południe od Ar-Rakki na zachodnim brzegu Eufratu. Bitwa na równinie Siffin trwała łącznie 110 dni, przy czym większość tego czasu zajmowały drobne potyczki i negocjacje, żołnierze obu stron nie mieli bowiem zbyt dużej ochoty do walki. Pod koniec tego okresu doszło do większego starcia, które wygrały lepiej dowodzone przez fanatycznego zwolennika Alego, Malika al-Asztara, wojska kalifa. Żołnierze Mu’awiji byli o krok od załamania się, kiedy 26 lipca 657/10 safara 37. roku Amr ibn al-As doradził Umajjadzie, aby kazał im zatknąć na włóczniach mas.āh.if, fragmenty lub całe egzemplarze Koranu, co sprawiło, że większość żołnierzy Alego nie chciała walczyć przeciwko nim. Ten gest miał znaczyć, że spór pomiędzy muzułmanami powinien być rozstrzygniety w oparciu o Świętą Księgę, a nie broń. Mu’awija zwracał się tym samym do Irakijczyków, stanowiących większość wojsk Alego, otwierając sobie furtkę do odwołania się do ich regionalnych interesów oraz wprowadzenia podziałów w obozie przeciwnika. Ali dostrzegł to zagrożenie i dlatego nie chciał zgodzić się na arbitraż, jednak najważniejszy z plemiennych przywódców Kufy, Aszat ibn Kajs al-Kindi, naciskał na przyjęcie propozycji Mu’awiji, powtarzając, że ani jeden człowiek z jego obozu nie będzie walczył dla Alego, jeśli ten nie zaakceptuje idei negocjacji. Ponieważ większość qurrāʾ również wspierała negocjacje, Ali przerwał walkę i wysłał Aszata ibn Kajsa do Mu’awiji, który zaproponował, aby każda strona wybrała arbitra, który miał podjąć decyzję na podstawie Koranu.
Większość ludzi w obozie Alego była usatysfakcjonowana taką propozycją i przeszła do wyboru arbitra, który miał się spotkać z Amr ibn al-Asem desygnowanym przez Mu’awiję. Pojawił się jednak spór o to, czy arbiter ma reprezentować Alego, czy Irakijczyków. Aszat ibn Kajs i qurrāʾ odrzucili nominowanych przez Alego; Abd Allaha ibn al-Abbasa i Malika al-Asztara, naciskając na wybór Abu Musy al-Aszariego, czemu Ali był przeciwny, bowiem Abu Musa jako gubernator Kufy próbował zapobiec poparciu Alego przez jej mieszkańców przed Bitwą Wielbłądzią. Qurrāʾ preferowali Abu Musę, ponieważ ten był za autonomią Iraku, Aszat ibn Kajs miał nadzieję przedłużyć impas w walce pomiędzy Alim i Mu’awiją i wykorzystać go dla odzyskania swoich wpływów. Ostatecznie Ali zgodził się na Abu Musę.
Projekt formy arbitrażu zaczęto ustalać dopiero w momencie, kiedy Ali zgodził się, aby był wymieniany jedynie z imienia, nie jako kalif, bowiem Mu’awija twierdził, że gdyby Ali był prawdziwym kalifem, to nie występowałby przeciwko niemu. Główne zasady arbitrażu miały wyglądać następująco: 1) Koran miał zdecydować pomiędzy dwiema stronami; 2) zadaniem arbitrów miało być osiągnięcie wiążącego porozumienia; 3) arbitrzy mieli opierać się na Koranie, a w razie braku odpowiedzi, na sunny. Niewymienienie Alego jako kalifa i odwołanie się do sunny wzbudziło gwałtowny sprzeciw wśród qurrāʾ. Godzili się oni na negocjacje, ponieważ były one zapowiedzią pokoju opartego na Koranie, teraz jednak zagrożona była zarówno władza Alego, jak i autorytet Świętej Księgi. Dlatego podnieśli oni głośny okrzyk: „Sąd należy tylko do Boga” (lā h.ukma illā bi-ăllāh), co miało wyrażać ich sprzeciw wobec możliwości wyjścia arbitrów poza Koran.
Do momentu, w którym Mu’awija nie wspominał o swoich wcześniejszych żądaniach odpłaty za śmierć Usmana ani ponownego wyboru kalifa – wydawało się, że arbitraż dotyczy stosunkowo ogólnej kwestii osiągnięcia zgody między zwaśnionymi stronami. W tym krytycznym momencie Syryjczycy zaczęli jednak twierdzić, że projekt arbitrażu jest zgodą na to, aby na podstawie Koranu ocenić, czy zabójstwo Usmana było usprawiedliwione, czy nie. Mu’awija wiedział, że dla qurrāʾ, którzy nie mieli żadnych wątpliwości co do winy Usmana i słuszności buntu przeciwko niemu, nawet samo rozważanie tej kwestii jest nie do przyjęcia. Qurrāʾ, z których wielu osobiście brało udział w buncie przeciwko Usmanowi, teraz powiedzieli Alego, że jeśli publicznie nie wyrazi on żalu z powodu akceptacji arbitrażu, tak jak oni, ogłoszą, że są od niego oddzieleni (barāʾa). Kiedy armia Alego wróciła do Kufy, niektórzy qurrāʾ zatrzymali się we wsi Harura (stąd nazywani później Harurytami), lecz tym razem Alemu udało się jeszcze sprowadzić ich z powrotem do Kufy, prawdopodobnie poprzez pewne ustępstwa. Dopiero po powrocie do Kufy Ali otwarcie stwierdził, że nie zrezygnuje z idei arbitrażu. Ci, którzy się z nią nie zgadzali, ostatecznie opuścili jego oboz i przenieśli się do Nahrawanu, gdzie nazwano ich xawāriğ, charydżytami, czyli „wychodzącymi”, „secesjonistami”. W ten sposób Mu’awija osiągnął swój cel – rozbicie koalicji zgrupowanej wokół Alego.
=== Procedura arbitrażu, problem charydżycki i śmierć ===
Źródła podają sprzeczne informacje na temat przebiegu procedury arbitrażu. Najprawdopodobniej pierwsze spotkanie arbitrów miało miejsce w lutym 658/ramadanie 37. Ustalili oni, że Usman działał zgodnie z zasadami islamu, a jego zabójstwo było nieusprawiedliwione, co dawało Mu’awiji prawo do żądania zemsty. Werdykt nie został publicznie ogłoszony, ale poznały go oba stronnictwa. Ali protestował, twierdząc, że ta decyzja jest niezgodna z Koranem i sunną. Postanowił wznowić wojnę, jednak tylko Ansarowie, niewielka grupa qurrāʾ pod dowództwem Malika al-Asztara oraz kilku wodzów plemiennych, pozostała lojalna wobec niego. Ali opuścił Kufę, aby zaatakować Mu’awiję, ale najpierw przybył do Nahrawanu, aby negocjować ze swoimi byłymi zwolennikami. Próbował zdobyć ich poparcie, obiecując walkę z Mu’awiją, ale większość charydżytów żądała, aby przedtem przyznał, że akceptacja arbitrażu była grzechem. Po danym im kwadransie na poddanie się, Ali zaatakował i dokonał masakry, co spotkało się ze szerokim potępieniem. Dezercje z jego armii zmusiły Alego do powrotu do Kufy.
W styczniu 659/szabanie 38. roku doszło do wielkiego zgromadzenia w Adruhu, na które każdy z arbitrów przybył wraz z czterystu świadkami, a obecni byli także liczni ogólnie poważani towarzysze Proroka. Nie było jednak reprezentantów Alego, bowiem Abu Musy al-Aszari nie poczuwał się do żadnej szczególnej lojalności wobec niego. Po burzliwych rozmowach Abu Musa al-Aszari ogłosił, że arbitrzy zgodnie pozbawili obu antagonistów prawa do kalifatu i pozostawili wybór kalifa nowej surze. Prawdopodobnie tak ustalono, jednak Amr ibn al-As nie potwierdził oświadczenia Abu Musy i później ogłosił jedynie pozbawienie stanowiska Alego, co pozwoliło mu na późniejsze poparcie pretensji Mu’awiji do kalifatu.
Historycy podkreślają, że decyzja Alego o przystąpieniu do arbitrażu była błędem. Danuta Madeyska pisze: „Ali popełnił poważny błąd polityczny, godząc się na arbitraż. Jeszcze większym błędem była zgoda na opuszczenie swojego tytułu kalifa w dokumencie arbitrażu. Tym samym legalnie sprawujący swą funkcję kalif zmienił się w pretendenta i zrównał w prawach z gubernatorem. To tłumaczy nagłe przejście od rozważań arbitrów na temat morderców Usmana do rozważań, który z rywali powinien być kalifem. Zraziło to do Alego jego stronników, a co ważniejsze, tym krokiem doprowadził on do powstania pierwszego rozłamu w islamie [tj. odłączenia się charydżytów]”. P.K. Hitti dodaje: „To, że obaj rozjemcy pozbawili stanowiska obu mocodawców, było przegraną Alego. Mu’awija nie miał żadnego kalifatu, aby się miał go zrzekać. Był tylko gubernatorem prowincji. Sam fakt arbitrażu postawił go na równym poziomie z kalifem Alim, którego pozycja przez to obniżyła się do roli zwykłego pretendenta.”
Mu’awija rozpoczął organizowanie ataków na Irak i Arabię, nie dążył jednak do decydującego starcia. Czas działał na jego korzyść, ponieważ liczba zwolenników Alego malała. Stracił on posłuch nawet w Mekce i Medynie. Do roku 660/pod koniec roku 39. Ali przestał kontrolować Al-Hidżaz i Egipt, który został zdobyty przez Amr ibn al-Asa. Latem 660/40. roku Mu’awija ogłosił się kalifem w Damaszku. Gdy w styczniu 661/ramadanie 40. roku Ali udał się do meczetu w Kufie, został zraniony zatrutym mieczem przez charydżytę Abd ar-Rahmana ibn Muldżama, który chciał pomścić zabitych pod Nahrawanem.
=== Dziedzictwo ===
Według tradycji, Ali kazał się pochować w sekretnym miejscu, aby jego grób nie został zbezczeszczony ani przez charydżytów, ani przez Umajjadów. Zgodnie z późniejszą legendą, zarówno miejsce, jak i sposób pochówku Alego zostały przygotowane przez Boga: wielbłąd, na którym umieszczono ciało Alego, uklęknął i odmówił dalszego marszu, kiedy dotarł do miejsca, gdzie wkrótce znaleziono tabliczkę w języku syriackim, informującą, że tutaj znajduje się grób wykopany dla Alego przez Noego 700 lat przed potopem. Szyici wierzą, że Ali spoczywa w tym samym grobie co Adam i Noe. Choć wiele miejsc pretenduje do bycia jego miejscem spoczynku, większość szyickich autorytetów uznaje, że grób Alego znajduje się w Nadżafie, w pobliżu Kufy. Miał on zostać odnaleziony za panowania pierwszych Abbasydów, a wkrótce potem powstał tam meczet, który do dziś stanowi jedno z najświętszych miejsc szyitów.
Ali pozostawił po sobie czternastu synów i dziewiętnaście córek z dziewięciu żon i kilku konkubin, wśród których ważną rolę mieli odegrać synowie Fatimy, Hasan (625–670) i Husajn (626–680), oraz Muhammad ibn al-Hanafijja (?–700). Wszystkie pozostałe żony i konkubiny Ali wziął dopiero po śmierci Fatimy, która wcześniej była jego jedyną żoną. Przypisuje mu się zbiór rozważań, kazań, listów i powiedzeń „Ścieżka elokwencji” (Nahĝ al-balāġa), który jest uważany za arcydzieło arabskiej literatury. Chociaż orientaliści uważają to dzieło za apokryf stworzony znacznie później przez szyitów, jest ono także źródłem około 600 hadisów, a wiele wypowiedzianych przez niego myśli o charakterze religijnym i mądrościowym jest powszechnie znanych w świecie muzułmańskim, zarówno wśród szyitów, jak i sunnitów.
== Ali w oczach muzułmanów ==
=== Szyici ===
Nazwa „szyizm” wywodzi się od arabskiego określenia šīʿat Alī – stronnictwo Alego. Stosunek do Alego jest kluczowym elementem szyizmu – osoba, która wierzy, że po śmierci Mahometa to Ali i jego potomkowie powinni przewodzić społeczności muzułmańskiej, jest szyitą. Z tego powodu szyici uznają trzech pierwszych kalifów za uzurpatorów. Bardziej umiarkowane odłamy szyitów, takie jak murdżyici i batrijja wśród zajdytów, z pewnymi zastrzeżeniami uznające innych kalifów prawowiernych, stopniowo straciły na znaczeniu. Stosunki między Mahometem a Alim porównywano do relacji między Mojżeszem a Aaronem. Przede wszystkim jednak, według szyitów, Ali jest dziedzicem (wāriṭ) oraz wykonawcą dziedzictwa (waṣī) Mahometa. Jest spadkobiercą Proroka zarówno w sensie doczesnym, jak i duchowym – Abu Bakr naruszał jego prawa, zarówno odmawiając Alemu dziedziczenia oazy w Fadaku, jak i uzurpując sobie kalifat.
Szyici uważają, że każdy prorok miał swojego imama, niezbędnego dla wykonania jego misji. W przypadku Mahometa takim imamem był Ali. Prorok przyniósł objawienie (tanzīl) i szariat, podczas gdy Ali, jako spadkobierca jego wiedzy, miał zapewnić ich właściwą interpretację (taʾwīl). Ci, którzy uznali Mahometa, ale nie uznali Alego i następnych imamów, zatrzymali się jedynie na zewnętrznym znaczeniu Koranu. Nie są oni niewiernymi, ale nie mają dostępu do prawdziwej istoty Boga, która objawia się jedynie poprzez imama, związanego z nim mistyczną więzią (wilāya). Czasami imam nazywany jest „mówiącym Koranem”. Jest teofanią Boga nie tylko przez swoje słowa, ale jako cała osoba. Ali, jako idealny imam, miał powiedzieć: „Ja jestem skarbnicą wiedzy; Ja jestem tajemnicą niewidzialnego; Ja jestem tajemnicą tajemnic: ja jestem Twarzą Boga; Ja jestem Pierwszym; Ja jestem Ostatnim; Ja jestem Ukrytym; Ja jestem Jawnym; Ja jestem stworzonym; Ja jestem Stwórcą; Ja jestem Najwyższym Sędzią; Ja posiadam przenikliwe Słowo; Ja zgłębiłem wnętrze na ścieżkach Księgi; Ja jestem Litościwym; Ja jestem Miłosiernym…”.
Podczas życia Proroka, Ali był jego drugą osobą, a po jego śmierci stał się jego sukcesorem jako najdoskonalszy z żyjących ludzi. Uważany był za prowadzonego przez Boga, nieomylnym, wolnym od wszelkiej nieczystości i niezdolnym do popełnienia grzechu, zarówno dużego, jak i małego (maʿs.ūm). Jako imam znał on przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, wydarzenia w Niebie i na Ziemi, potrafił czytać w ludzkich umysłach i znał wszystkie języki. W Dniu Sądu Ostatecznego będzie wstawiać się za swoimi zwolennikami; jest Przewodnikiem ludzkości, Dowodem (huĝĝa) istnienia Boga dla Jego stworzeń i Bramą do Jego miłosierdzia. Zbawienie jest zastrzeżone tylko dla tych, którzy zadeklarują swoje oddanie (wilāya) i wiarę w niego.
=== Ghulat ===
Zgodnie z głównym nurtem szyizmu, Ali jest drugą po Mahomecie postacią islamu, spadkobiercą i kontynuatorem jego misji. Natomiast według radykalnych ugrupowań szyickich, zwanych „ġulāt”, Ali jest kimś co najmniej równym Prorokowi, a nawet od niego ważniejszym. Część z tych ugrupowań uważa go wręcz za wcielenie Boga, co prowadzi do przekonania
