Ali Chamenei

Sayyid Ali Hosseini Chamenei

Sayyid Ali Hosseini Chamenei (pers. ‏آيت‌الله سيد على خامنه‌اى‎ [ɒːjætoˈlːɒːh seˈjːed ʔæˈliː xɒːmenɛˈʔiː]; urodził się 19 kwietnia 1939 roku w Meszhedzie) to irański duchowny oraz polityk. Pełnił funkcję prezydenta w latach 1981–1989, a od 1989 roku jest drugim w historii Najwyższym Przywódcą Islamskiej Republiki Iranu, po Chomejnim.

Był aktywnym działaczem religijnej opozycji przeciwko rządom szacha Mohammada Rezy Pahlawiego, a następnie jednym z najbliższych współpracowników ajatollaha Ruhollaha Chomejniego podczas irańskiej rewolucji islamskiej.

Życiorys

Wczesna działalność

Chamenei pochodzi z rodziny szyickiego duchownego o azerskich korzeniach i dorastał w Meszhedzie. Ukończył studia islamskie w zakresie prawa i teologii, które rozpoczął w An-Nadżafie, a ukończył w Ghomie, m.in. pod kierunkiem Ruhollaha Chomejniego. Po powrocie Chomejniego do Iranu, Chamenei zaangażował się w ruch religijnej opozycji wobec rządów Mohammada Rezy Pahlawiego, którego głównym ideologiem był Chomejni. W latach 70. XX wieku wielokrotnie aresztowano go za działalność opozycyjną. W latach 1976–1977 wspólnie z Mortezą Motahharim i innymi był jednym z założycieli Stowarzyszenia Duchowieństwa Walczącego, które miało na celu wspieranie ruchu rewolucyjnego. Organizacja ta zdobyła kontrolę nad meczetami oraz szkołami religijnymi. Działał także w kołach literackich i teologicznych, pisząc teksty religijne i tłumacząc je z arabskiego na perski. Latem 1978 po raz kolejny został aresztowany.

Rewolucja islamska

W trakcie rewolucji islamskiej Chamenei był członkiem Rady Rewolucyjnej, a później dołączył do kierownictwa Partii Republiki Islamskiej. Był bliskim współpracownikiem Chomejniego, który nazywał go Alim Agą, podkreślając ich bliskie relacje. Chamenei sprzeciwiał się pierwszemu prezydentowi Iranu, Abol Hassanowi Bani-Sadrowi, co przyczyniło się do jego ustąpienia z urzędu. 27 czerwca 1981 roku w wyniku zamachu, prawdopodobnie zorganizowanego przez Ludowych Mudżahedinów, doznał ciężkich obrażeń, w wyniku czego na stałe stracił władzę w prawej ręce. Po śmierci Mohammeda Behesztiego w tym samym zamachu objął stanowisko sekretarza generalnego Partii Republiki Islamskiej.

Prezydent Iranu

2 października 1981 roku został wybrany na prezydenta Iranu, zdobywając blisko 95% głosów. Zaproponował kandydaturę Alego Akbara Welajatiego na stanowisko premiera, jednak parlament ją odrzucił. Ostatecznie zaakceptowany został Mir-Hosejn Musawi, z którym Chamenei oraz Chomejni współpracowali w kierowaniu polityką irańską przez kolejne lata. Chamenei był związany z konserwatywnym skrzydłem Partii Republiki Islamskiej.

W 1985 roku Ali Chamenei uzyskał reelekcję, a następnie próbował usunąć Musawiego z pozycji premiera, jednak Chomejni zablokował te działania, co pogorszyło relacje między nimi. Obserwując wewnętrzne spory w Partii Republiki Islamskiej, Chamenei przekonał Chomejniego do jej rozwiązania. W 1988 roku opowiedział się za zakończeniem wojny iracko-irańskiej, uznając, że dzięki wsparciu zagranicznych mocarstw dla Iraku, Iran nie ma szans na wygraną.

Początkowo Chomejni wskazywał na ajatollaha Alego Hosejna Montazeriego jako swojego następcę, jednak ostatecznie zmienił zdanie, sugerując, że życzy sobie, aby Chamenei został nowym Najwyższym Przywódcą. W tym czasie Chamenei był jednak zbyt młody i nie posiadał tytułu ajatollaha (był jedynie chodżdżatoeslamem). W związku z tym prace nad zmianą konstytucji Iranu nie zostały zakończone przed śmiercią Chomejniego, niemniej jednak w sierpniu 1989 roku Ali Chamenei został wybrany na nowego Najwyższego Przywódcę przez Zgromadzenie Ekspertów i natychmiast otrzymał tytuł ajatollaha. Nowym prezydentem został Rafsandżani, bliski współpracownik Chameneiego.

Najwyższy Przywódca Iranu

Pozycja nowego Najwyższego Przywódcy była znacznie niższa niż ta, którą cieszył się Ruhollah Chomejni. Mimo politycznej zręczności, Chamenei nie potrafił odgrywać symbolicznej roli swojego poprzednika i zintegrować wokół siebie różnych stronnictw politycznych.

Pomimo wyboru na Najwyższego Przywódcę, Ali Chamenei nie miał pełnego wsparcia irańskiego duchowieństwa. Legitymizacja jego władzy była często kwestionowana. Ajatollah starał się wzmacniać swój autorytet, włączając instytucje religijne w system władzy lub do fundacji i stowarzyszeń subwencjonowanych przez państwo, co ograniczało niezależność duchownych. Na początku lat 90. prowadził kampanię przeciwko „agresji kulturalnej Zachodu”. Według Thierry’ego Coville’a, Chamenei nigdy nie był zwolennikiem rozwiązań siłowych, preferując „grę instytucjonalną”, a z pragmatycznych powodów popierał otwarcie gospodarcze Iranu na świat, krytykując jednocześnie brutalne działania irańskich instytucji wojskowych i paramilitarnych, takie jak atak na protestujących studentów na Uniwersytecie Teherańskim w 1999 roku.

Relacje między Najwyższym Przywódcą a prezydentem Rafsandżanim zaczęły się pogarszać około 1993 roku, kiedy to Chamenei w liście otwartym zażądał większego zainteresowania losem najuboższych oraz zmniejszenia zależności Iranu od zagranicznego importu, kredytów i handlu ropą naftową. Rząd był krytykowany w parlamencie za nieumiejętność odbudowy kraju po wojnie.

Prezydentura Mohammada Chatamiego

W 1997 roku prezydentem Iranu został Mohammad Chatami, który w wyborach startował z postulatami demokratyzacji, budowy państwa prawa oraz świeckiego społeczeństwa. Stało się to wbrew życzeniom Chameneiego, który wspierał konserwatywnego kandydata, Alego Akbara Nategh Nuriego. Trzy lata później zwolennicy reform również odnieśli sukces w wyborach do Zgromadzenia Ustawodawczego. Najwyższy Przywódca początkowo deklarował neutralność w sporze między reformatorami a konserwatystami, jednak z biegiem czasu coraz wyraźniej wspierał drugą stronę. Rada Strażników oraz zdominowana przez konserwatystów Rada Ustalania Właściwego Porządku blokowały propozycje reform zgłaszane przez reformatorów, wetując zarówno liberalizacyjne ustawy w gospodarce, jak i te dotyczące polityki. W wyniku politycznych zmagań zamknięto ponad sto liberalnych czasopism, a wielu dziennikarzy zostało aresztowanych. Aresztowania dotknęły także bliskich współpracowników Chatamiego. Prezydentowi uniemożliwiono także przewartościowanie irańskiej polityki zagranicznej. Reformatorzy krytykowali Najwyższego Przywódcę, twierdząc, że nie ma on legitymacji do sprawowania władzy, ponieważ nie uzyskał tytułu ajatollaha w tradycyjny sposób. Równocześnie Chatami starał się o dialog z Chameneim, co jednak nie przyniosło rezultatów. W 2000 roku Najwyższy Przywódca zablokował prace nad nowym prawem prasowym proponowanym przez reformatorów. Brak sukcesów reform doprowadził do utraty poparcia dla Chatamiego, które początkowo posiadał. W tym samym czasie w Iranie wielokrotnie wybuchały lokalne protesty, w trakcie których krytykowano Chameneiego i jego politykę.

W 2001 roku Ali Chamenei potępił atak na World Trade Center. Po rozpoczęciu wojny w Iraku w 2003 roku publicznie wyrażał zadowolenie z amerykańskiej interwencji przeciw Saddamowi Husajnowi.

Prezydentura Mahmuda Ahmadineżada

W 2005 roku prezydentem Iranu został konserwatysta Mahmud Ahmadineżad, który cieszył się wsparciem Najwyższego Przywódcy oraz Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej. Ich relacje również nie były jednak proste, ponieważ oba ośrodki władzy w pierwszych latach intensywnie rywalizowały o wpływy. W październiku 2005 roku Chamenei nakazał Radzie Ustalania Właściwego Porządku kontrolowanie rządu, a rok później ogłosił, że 80% irańskiej gospodarki powinno być w rękach prywatnych, co stało w sprzeczności z opinią prezydenta. Według Michaela Axworthy’ego, Ahmadineżad był skłonny podporządkować się Chameneiemu, ale nie zamierzał rezygnować z politycznej niezależności.

Przed wyborami prezydenckimi w Iranie w 2009 roku, Chamenei wyraził zdecydowane poparcie dla Ahmadineżada. Po ogłoszeniu wyników głosowania, nazwał zwycięstwo urzędującego prezydenta „sądem boskim”. Reformatorzy oskarżyli rząd o sfałszowanie wyborów, co doprowadziło do masowych protestów, w których uczestnicy atakowali również Najwyższego Przywódcę. 15 sierpnia 2012 roku Chamenei zapowiedział, że Izrael „zniknie z pejzażu” regionu, nie dystansując się od licznych antyizraelskich i antysemickich wypowiedzi Ahmadineżada, mimo że miewali publiczne spory w innych kwestiach.

Prezydentura Hasana Rouhaniego

W październiku 2015 roku Ali Chamenei wyraził „warunkowe” poparcie dla porozumienia dotyczącego irańskiego programu nuklearnego, zastrzegając równocześnie, że nie zgadza się na dalsze zacieśnianie relacji z państwami Europy Zachodniej oraz Stanami Zjednoczonymi. Podkreślił również, że Iran natychmiast wycofa się z porozumienia, jeśli sygnatariusze nałożą na Teheran nowe sankcje.

Przypisy

Bibliografia

Axworthy M.: Revolutionary Iran. A History of the Islamic Republic. London: Penguin Books, 2014. ISBN 978-0-14-104623-5. Brak numerów stron w książce

Coville T.: Najnowsza historia Iranu. Republika islamska. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2009. ISBN 978-83-61203-40-7. Brak numerów stron w książce