Ali Akbar Haszemi Rafsandżani (pers. علىاكبر هاشمى رفسنجانى IPA: [æˈliː ækʲˈbær hɔːʃeˈmiː ræfsænʤɔːˈniː]), urodzony 25 sierpnia 1934 roku w Bahremanie, zmarł 8 stycznia 2017 roku w Teheranie. Był irańskim duchownym oraz politykiem, pełniącym funkcję prezydenta Iranu w latach 1989–1997 oraz przewodniczącego parlamentu w latach 1980–1989.
== Życiorys ==
=== Wczesna działalność ===
Urodził się 25 sierpnia 1934 roku w Bahremanie w rodzinie właściciela ziemskiego, który posiadał plantacje pistacji w prowincji Kerman. Od czternastego roku życia zdobywał szyickie wykształcenie religijne, m.in. pod okiem Ruhollaha Chomejniego w hauzie w Komie, gdzie uzyskał tytuł hodżdżatoeslama. W tym czasie poznał i przyjął ideę teokracji. Działał w opozycji religijnej do rządów Mohammada Rezy Pahlawiego. Na przełomie lat 1976 i 1977 wspólnie z Mortezą Motahharim, Mohammadem Beheszti, Alim Chameneim, Mohammadem Dżawadem Bahonarem, Mohammadem Mofattehem oraz Mohammadem Rezą Mahdawim Kanim współtworzył Stowarzyszenie Duchowieństwa Walczącego, które miało na celu budowę poparcia dla ruchu na rzecz rewolucji islamskiej, przejmując kontrolę nad meczetami, szkołami religijnymi i stowarzyszeniami religijnymi. Był kilkakrotnie aresztowany: w latach 1963–1964, 1967, 1972 oraz 1975–1977. W 1978 roku, gdy w Iranie zaczęły się protesty przeciwko szachowi, został aresztowany wraz z 69 innymi czołowymi opozycjonistami, zwolennikami idei Ruhollaha Chomejniego. Chomeini powiedział o nim: „Rewolucja żyje tak długo, jak żyje Haszemi”.
=== Rewolucja islamska i okres porewolucyjny ===
Po uwolnieniu był jednym z najbliższych współpracowników Ruhollaha Chomejniego podczas rewolucji islamskiej. 5 lutego 1979 roku na konferencji prasowej z udziałem Chomejniego i innych przywódców rewolucji zaprezentował program utworzenia republiki islamskiej, obejmujący przeprowadzenie referendum w sprawie ustroju państwowego, opracowanie projektu konstytucji przez Zgromadzenie Konstytucyjne oraz organizację nowych wyborów parlamentarnych. Był jednym z inicjatorów powołania Partii Republiki Islamskiej. Po przeprowadzeniu nowych wyborów objął stanowisko przewodniczącego irańskiego parlamentu (Madżlesu) i sprawował je do 1989 roku. Został ranny w zamachu, który próbowali przeprowadzić na niego Ludowi Modżahedini. W czerwcu 1981 roku rozpoczął w Madżlesie dyskusję na temat polityki prezydenta Abol Hasana Bani Sadra, co doprowadziło do jego usunięcia z urzędu. W czasie wojny iracko-irańskiej był rzecznikiem Najwyższej Rady Obrony, opowiadając się za kontynuowaniem walki aż do ostatecznego zwycięstwa. Był inicjatorem kilku ofensyw irańskich, jednak w 1988 roku doszedł do przekonania, że Stany Zjednoczone nie pozwolą Iranowi wygrać wojny. W czerwcu tego samego roku Ruhollah Chomejni powierzył mu obowiązki dowódcy naczelnego irańskiej armii oraz Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej, nakazując mu ocenę sytuacji na froncie oraz nieoficjalnie przekonanie dowództwa Korpusu do zawieszenia broni. Haszemi Rafsandżani reprezentował poglądy konserwatywne i centroprawicowe, a jego działania polityczne charakteryzował pragmatyzm. Współtworzył irańską prawicę pragmatyczną, różniącą się od prawicy fundamentalistycznej, która była najsilniejsza po rewolucji. Był admiratorem XIX-wiecznego polityka irańskiego Amira Kabira, któremu poświęcił monografię.
=== Prezydent Iranu (1989–1997) ===
17 sierpnia 1989 roku Haszemi Rafsandżani został wybrany na prezydenta Iranu, zgodnie z życzeniem wyrażonym przed śmiercią przez Chomejniego. Otrzymał 15,5 miliona głosów z 16,5 miliona ogółem oddanych. Ruhollah Chomejni pragnął, aby władza w kraju po jego śmierci została podzielona pomiędzy Haszemi Rafsandżaniego jako prezydenta oraz Aliego Chameneiego jako Najwyższego Przywódcę.
Zwolennicy nowego prezydenta pokładali w nim ogromne nadzieje na reformy, zwłaszcza w obszarze gospodarki. Haszemi Rafsandżani uważał, że państwo nadmiernie kontroluje gospodarkę, co negatywnie wpływa na jej rozwój. Przeprowadził szeroką prywatyzację, zwiększył skalę handlu zagranicznego i zajął się odbudową kraju po wojnie. Dążył do zrównoważenia budżetu i ograniczenia państwowej kontroli cen. Zrealizował reformę szkolnictwa wyższego, co przyczyniło się do jego podniesienia. Zredukował liczbę ministerstw z 25 do 21, umożliwił import dóbr konsumpcyjnych z zagranicy, zezwolił na publiczne eksponowanie tablic reklamowych, ponownie otworzył giełdę papierów wartościowych, utworzył pięć stref wolnego handlu oraz obniżył podatki dla firm. Ograniczył także wydatki na obronność. Dopuścił do częściowej liberalizacji obyczajowej, łagodząc wymagania dotyczące noszenia muzułmańskiego stroju przez kobiety. Promował małżeństwa czasowe i zgodził się na publikację szeregu pism politycznych, na łamach których poruszano kwestie nacjonalizmu, relacji między demokracją a islamem oraz świeckości państwa. Kontynuował programy rozwojowe związane z budową infrastruktury wiejskiej, rozwojem służby zdrowia oraz budową metra w Teheranie. Przed wyborami parlamentarnymi w 1992 roku, wspólnie z Najwyższym Przywódcą Iranu Alim Chameneiem, doprowadził do wyeliminowania przez Radę Strażników Konstytucji licznych kandydatów lewicowych. Odejście Haszemi Rafsandżaniego od polityki rewolucyjnej porównywane jest w literaturze do zmian, które miały miejsce we Francji po przewrocie termidoriańskim.
W 1993 roku Haszemi Rafsandżani został ponownie wybrany na prezydenta, jednak uzyskał znacznie mniejsze poparcie (62%) przy gorszej frekwencji. Niezadowolenie społeczne budziła sytuacja gospodarcza kraju, która nie była wyłącznie efektem jego działań, ale także międzynarodowej koniunktury na rynku ropy naftowej. Prezydentowi zarzucano niepowodzenia w odbudowie kraju po wojnie, która nie postępowała równomiernie w różnych regionach. Stosunki między Haszemim Rafsandżanim a Alim Chameneim pogorszyły się – Najwyższy Przywódca publicznie apelował do prezydenta o zwrócenie większej uwagi na los najuboższych oraz o zmniejszenie zależności Iranu od importu, handlu ropą oraz zagranicznych kredytów. Chamenei, wcześniej wspierający reformy prezydenta, nie aprobował kolejnych pomysłów inspirowanych chińskim modelem gospodarki, takich jak liberalizacja prawa pracy, dalsza prywatyzacja, wycofanie się z państwowych dopłat do żywności i benzyny oraz przyznanie koncesji naftowych firmom zagranicznym. Prezydentowi nie udało się również poprawić stosunków Iranu z Zachodem, w tym z USA, które po kryzysie zakładników wciąż postrzegały Iran jako zagrożenie dla Izraela i swoich interesów w regionie. Był także niepopularny z powodu korupcji w elitach władzy, której stał się symbolem. Podczas drugiej kadencji pozostawał w ciągłym konflikcie z parlamentem, który blokował jego inicjatywy. Wycofał się z dalszej prywatyzacji i liberalizacji gospodarki, przywracając niektóre elementy centralnego planowania, które wcześniej zlikwidował. Rafsandżani negocjował również z Rosją budowę reaktora w elektrowni Buszer, uruchomionej ostatecznie w 2011 roku.
Zgodnie z konstytucją Iranu Haszemi Rafsandżani nie mógł ubiegać się o trzecią kadencję prezydencką. Według Thierry’ego Coville’a, mimo że nie udało mu się zrealizować do końca żadnego z elementów swojego programu, jego działalność położyła fundamenty pod powstanie obozu reformatorskiego, na czele którego stanął kolejny prezydent, Mohammad Chatami.
=== Dalsza działalność ===
W 2004 roku został przewodniczącym irańskiej Rady Ustalania Właściwego Porządku. Wygrał pierwszą turę wyborów prezydenckich w Iranie 17 czerwca 2005 roku, zdobywając 21% wszystkich oddanych głosów. Był powszechnie typowany na zwycięzcę całych wyborów, jednak w drugiej turze 24 czerwca przegrał z Mahmudem Ahmadineżadem, który uzyskał 64% głosów. Przez następne osiem lat był najbardziej wpływowym krytykiem polityki Ahmadineżada. Pełnił również rolę mediatora między frakcjami konserwatystów i reformistów. Po śmierci w lipcu 2007 roku wieloletniego przewodniczącego Zgromadzenia Ekspertów, Alego Meszkiniego, został wybrany na nowego przewodniczącego tego gremium, pokonując stosunkiem głosów 41:30 kandydata konserwatystów i sojusznika ówczesnego prezydenta, Ahmada Dżanatiego.
Wiosną 2009 roku uzyskał reelekcję na stanowisku przewodniczącego Zgromadzenia Ekspertów, zdobywając 51 z 79 głosów (przy 86 uprawnionych do głosowania), pokonując kandydata ultrakonserwatystów, Mohammada Jazdiego. W tym samym roku wspierał postępowego Mir-Hosejnowa Musawiego w wyborach prezydenckich, a później publicznie krytykował przebieg wyborów, oskarżając władze o fałszerstwa na korzyść Ahmadineżada. Skonfliktowany z administracją prezydenta oraz innymi konserwatystami, na początku marca 2011 roku wycofał się z wyborów na przewodniczącego Zgromadzenia Ekspertów, którego nowym przewodniczącym został Mohammad Reza Mahdawi Kani.
W kolejnych wyborach prezydenckich w 2013 roku znacząco przyczynił się do wypromowania Hasana Rouhaniego jako kandydata reformatorów. W ostatnich latach życia był postrzegany przez społeczeństwo jako najpotężniejszy z polityków progresywnych, uważany za osobę zdolną powstrzymać konserwatystów przed zdobyciem pełni władzy. W 2016 roku, wraz z Rouhanim, patronował progresywnemu komitetowi wyborczemu Nadzieja, który odniósł sukces, zdobywając 130 z 290 miejsc w parlamencie i po raz pierwszy od 2002 roku przerywając dominację konserwatystów w Zgromadzeniu.
Swojej politycznej zręczności i umiejętności utrzymania wpływów zawdzięcza przydomek Akbar Szach – wielki król.
Rankiem 8 stycznia 2017 roku został hospitalizowany z powodu problemów kardiologicznych i zmarł tego samego dnia po południu.
== Życie prywatne ==
Był żonaty od 1958 roku i miał trzech synów oraz dwie córki. Jedna z nich, Faeze Haszemi, jest działaczką na rzecz praw kobiet i w latach 1996–2000 była deputowaną do irańskiego parlamentu.
Posługiwał się językiem arabskim. Jest autorem wspomnień.
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Abrahamian E.: Historia współczesnego Iranu. Warszawa: Książka i Wiedza, 2009. ISBN 978-83-05-13597-9. Brak numerów stron w książce.
Axworthy M.: Revolutionary Iran. A History of the Islamic Republic. London: Penguin Books, 2014. ISBN 978-0-14-104623-5. Brak numerów stron w książce.
ThierryT. Coville, Najnowsza historia Iranu. Republika islamska, KatarzynaK. Pachniak (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2009, ISBN 978-83-61203-40-7, OCLC 750898199. Brak numerów stron w książce.
