Alfred Schnittke
Alfred Schnittke (ros. Альфред Гарриевич Шнитке; urodzony 24 listopada 1934 w Engelsie, zmarły 3 sierpnia 1998 w Hamburgu) był radzieckim i niemieckim kompozytorem, pianistą, teoretykiem muzyki oraz pedagogiem o rosyjsko-niemiecko-żydowskim pochodzeniu.
Muzyka Schnittkego czerpie inspiracje z tradycji rosyjskiej (Dmitrij Szostakowicz, Igor Strawinski), niemieckiej (Gustav Mahler, Alban Berg) oraz amerykańskiej (Charles Ives). W jego dorobku znajdują się m.in. dziesięć symfonii (ostatnia została dokończona pośmiertnie przez Aleksandra Raskatowa), sześć concerti grossi, cztery koncerty skrzypcowe, trzy fortepianowe, dwa wiolonczelowe, koncert potrójny (na skrzypce, altówkę i wiolonczelę), cztery kwartety smyczkowe oraz trzy opery.
Życiorys
Ojciec Schnittkego, Harry (Garri) Wiktorowicz, urodził się w Frankfurcie w żydowskiej rodzinie o rosyjskich korzeniach i w 1926 roku przeniósł się do ZSRR. Matka, Maria Iosifowna z domu Vogel, była Niemką z Powołża. Alfred przyszedł na świat w Engelsie (dawniej Pokrowsk) – stolicy ówczesnej Niemieckiej Nadwołżańskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Język niemiecki opanował przed rosyjskim, co sprawiło, że czuł się obco w swoim ojczystym kraju.
Muzyczną edukację rozpoczął w Wiedniu, gdzie jego ojciec został wysłany po II wojnie światowej jako dziennikarz i tłumacz. Tradycje muzyczne Wiednia, obejmujące zarówno klasykę (Haydn, Mozart, Beethoven), jak i twórczość przełomu wieków (Mahler, Schönberg), znacząco wpłynęły na jego estetykę. Po powrocie do Moskwy w 1948 roku kontynuował naukę w Konserwatorium Moskiewskim, gdzie od 1953 do 1958 roku studiował kontrapunkt i kompozycję pod okiem Jewgienija Gołubiewa. W 1960 roku wstąpił do Związku Kompozytorów ZSRR.
W 1961 roku ukończył studia i poślubił Irinę Katajewą, pianistkę oraz wykonawczynię jego dzieł. Do 1972 roku uczył instrumentacji w moskiewskim konserwatorium, jednocześnie komponując muzykę do filmów i teatrów. W latach 1962–1996 stworzył muzykę do niemal sześćdziesięciu filmów, co stanowiło ważne źródło utrzymania dla jego rodziny, pozwalając mu jednocześnie na swobodne tworzenie muzyki poważnej. W jego twórczości znajdują się m.in. dziesięć symfonii (w tym ostatnia niedokończona), sześć concerti grossi oraz wiele koncertów i kwartetów. Jego prace zyskały międzynarodowe uznanie w latach osiemdziesiątych XX wieku, głównie dzięki emigracyjnym artystom radzieckim, w tym skrzypkowi Gidonowi Kremerowi.
W 1985 roku Schnittke przeszedł udar mózgu, po którym zapadł w krótkotrwałą śpiączkę. Po wyzdrowieniu kontynuował komponowanie. W 1990 roku, po uzyskaniu obywatelstwa niemieckiego, wyjechał z żoną i synem Andriejem do Hamburga. Przyczyną emigracji były zlecenia, które otrzymał w Niemczech, w tym umowy z teatrami oraz zaproszenia na wykłady. Jego wyjazd na Zachód był również podyktowany względami zdrowotnymi, gdyż jego stan zdrowia stopniowo się pogarszał. Na cztery lata przed śmiercią, w 1994 roku, po trzecim udarze, doznał paraliżu prawej strony ciała i praktycznie zaprzestał komponowania. Zmarł 3 sierpnia 1998 roku w Hamburgu i został pochowany na Cmentarzu Nowodziewiczym w Moskwie.
Muzyka
Schnittke jest uznawany za jednego z czołowych przedstawicieli postmodernizmu w muzyce, a także za współtwórcę i teoretyka polistylizmu – jednej z cech sztuki drugiej połowy XX wieku. Jego twórczość łączy wpływy rosyjskie (Dmitrij Szostakowicz, Igor Strawinski), niemieckie (Gustav Mahler, Alban Berg) oraz amerykańskie (Charles Ives). Często porównywany jest z Szostakowiczem, zarówno ze względu na inspiracje, jak i zakres twórczości. Podczas gdy Szostakowicz tworzył w burzliwych okresach, Schnittke komponował głównie w czasach odwilży chruszczowowskiej oraz stagnacji lat Breżniewa.
W latach sześćdziesiątych XX wieku Schnittke koncentrował się na dziełach kameralnych, eksperymentując z różnorodnymi technikami (m.in. serializm) i poszukując własnego języka muzycznego. Jego eksperymenty, czerpiące z zachodniej muzyki XX wieku, doprowadziły do marginalizacji w ZSRR. Na końcu lat sześćdziesiątych zaczął łączyć różne style (polistylizm), co stało się bardziej wyraziste w jego twórczości z lat siedemdziesiątych. W swoich kompozycjach wprowadzał cytaty, kryptocytaty i aluzje do Bacha, Vivaldiego, Schönberga, Bartóka, Beethovena i Mahlera, łącząc je z elementami muzyki rozrywkowej. Pierwszym dziełem, w którym zastosował tę technikę, była Quasi una sonata (1967–1968). Utwory tego okresu łączyły różnorodne style i gatunki, takie jak tanga, polki, walce oraz sonaty, fugi i passacaglie. Schnittke definiował polistylizm jako umiejętne techniczne łączenie znanych stylów muzycznych w sposób plastyczny, dążąc do zatarcia granicy między muzyką poważną („E” – Ernst) a rozrywkową („U” – Unterhaltung).
W niektórych dziełach odchodził od technik awangardowych, jak w kwintecie fortepianowym (1972–1976) poświęconym pamięci zmarłej matki. Część pomysłów, które nie zostały użyte w tym kwintecie, wykorzystał w mniej typowym dla jego twórczości, ale popularnym czternastoczęściowym Requiem (1975).
W końcu lat sześćdziesiątych znalazł swój własny język muzyczny, łącząc różne idee w spójną całość, co zaowocowało większymi formami, takimi jak symfonie, koncerty i concerti grossi. W miarę pogarszania się zdrowia, na końcu lat siedemdziesiątych oraz później, zaczął odchodzić od polistylizmu w kierunku mroczniejszego, hermetycznego stylu.
Interpretacja
Aleksandr Iwaszkin w monografii Alfred Schnittke, opublikowanej przez wydawnictwo Phaidon w serii 20th Century Composers w 1996 roku, pisze o koncertowych utworach Schnittkego: „Zamysł zapożyczony od Szostakowicza przez wiele lat dominował w muzyce Schnittkego. Jego liczne koncerty i concerti grossi symbolizują typową dla niego ideę konfliktu pomiędzy indywidualnym (solista) a kolektywnym (orkiestra). Tego rodzaju dramaturgia była ukryta w muzyce Szostakowicza, odzwierciedlającej dramat życia w ZSRR pod presją polityczną reżimu sowieckiego”. Zdaniem Iwaszkina Schnittke tworzył na przełomie „nowych czasów” i postmodernizmu, kiedy nastąpił wzrost irracjonalizmu, będący opozycją do racjonalizmu mijającej epoki.
Ewolucję stylu muzycznego Schnittkego można najłatwiej zauważyć na przykładzie jego kwartetów smyczkowych, które cieszą się dużym uznaniem słuchaczy. Wyjątkowe cechy jego stylu najlepiej ukazują concerti grossi oraz symfonie, zwłaszcza te powstałe po 1985 roku. Szczególnym zainteresowaniem wśród melomanów cieszy się Concerto grosso nr 4 – V Symfonia, będąca syntezą łączącą dwie formy, na których kompozytor skupiał się najbardziej. Tematy religijne, które czasem podejmował, znalazły swoje najpełniejsze odzwierciedlenie w Requiem. Warto też wspomnieć o operze Historia von D. Johann Fausten, nad którą pracował przez dwanaście lat, a którą można uznać za temat jego życia. Irina Schnittke w jednym z wywiadów przyznała: „Niepokoiła go natura duszy człowieka – wieczny konflikt pomiędzy jego sumieniem a pragnieniami. Być może dlatego Alfred tak dążył do napisania opery Historia doktora Johanna Fausta.”
Dzieła
Po śmierci Schnittkego opublikowano kilka wcześniej niepublikowanych utworów. Aleksandr Iwaszkin namówił Irinę Schnittke do udostępnienia praw do dwóch młodzieńczych dzieł kompozytora: Symfonii nr 0 (1956), zainspirowanej twórczością Szostakowicza i napisanej na niewielką orkiestrę, oraz oratorium Nagasaki (powstałego w 1958 roku pod wpływem Carmina Burana Carla Orffa). Irina zdecydowała się również na udostępnienie niedokończonej przez Schnittkego trzyczęściowej IX Symfonii (1997–1998), którą uważa za muzyczny testament artysty. Rękopis, pisany lewą ręką i częściowo nieczytelny, został odczytany i zrekonstruowany w 2007 roku przez rosyjskiego kompozytora Aleksandra Raskatowa.
Pełny zbiór dzieł oraz partytury Schnittkego zostały opublikowane w wielotomowych seriach, podzielonych tematycznie według form muzycznych. Bogaty katalog nagrań jego utworów oferuje szwedzka wytwórnia muzyczna BIS Records, powiązana z hongkońskim Naxosem. Płyty z utworami Schnittkego wydają także brytyjskie Chandos Records Ltd oraz rosyjska Miełodija. Niemiecka wytwórnia Capriccio Records, również związana z Naxosem, wydała cztery albumy z muzyką filmową Schnittkego. Poniżej przedstawiono niektóre z jego utworów:
Muzyka do filmów
Jako kompozytor Schnittke pracował nad muzyką do blisko osiemdziesięciu filmów – oto lepiej oceniane w serwisie IMDB (od 7.0 wzwyż):
Nagrody
W 1986 roku Schnittke został uhonorowany nagrodą państwową RFSRR (ros. Государственная премия РСФСР имени Н.К. Крупской – Gosudarstwiennaja priemija RSFSR imieni N.K. Krupskoj). Otrzymał również Nagrodę Bachowską Hanseatyckiego Miasta Hamburg (1990), Austriacką Nagrodę Państwową (1990), rosyjską nagrodę „Triumf” (1992), Praemium Imperiale (1992), Państwową Nagrodę Federacji Rosyjskiej (1995), Krzyż Wielki Orderu Zasługi z Republiki Federalnej Niemiec (1994), Österreichisches Ehrenzeichen für Wissenschaft und Kunst (1995) oraz wielką nagrodę „Sława-Gloria” (1998). W 1986 roku został członkiem Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, w 1987 roku – Szwedzkiej Królewskiej Akademii Muzycznej, w 1989 roku – honorowym członkiem Freie Akademie der Künste in Hamburg, w 1990 roku – Royal College of Music, a w 1994 roku – Amerykańskiej Akademii Sztuki i Literatury.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Alfred Schnittke, BIS Records AB.
Archiv Mitglieder – Kunst. kurienwissenschaftundkunst.at. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-10)], Kurien dla Nauki i Sztuki.
Alfred Sznitke. [w:] Warszawska-Jesień – Indeks kompozytorów [on-line]. archive.warsaw-autumn.art.pl, 2001. [dostęp 2015-07-16].
Catalogue of recordings. gold.ac.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-24)], Goldsmiths, University of London.
Przebinda G., Po śmierci Alfreda Schnittke. Ciche „Sanctus”, Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej UJ.
Alfred Schnittke (1934-1998), Naxos Digital Services Ltd.
Акопян Л.О., Альфред Гарриевич Шнитке, Народный биографический справочник „Биографии, мемуары, истории”.
Альфред Шнитке, Государственный интернет-канал „Россия”.
Шнитке Альфред Гарриевич, Московская консерватория.
Кондаков И.В., Музыка в контексте исторического времен. Прорыв к полистилистике. Творчество Альфреда Шнитке и искусство XXI века, Экономика. Социология. Менеджмент.
Ивашкин А.В., Беседы с Альфредом Шнитке, Москва 1994.
Урбах Т.С., Хроника жизни и творчества Альфреда Шнитке, Московский государственный институт музыки имени А.Г. Шнитке.
Холопова В., Композитор Альфред Шнитке, Челябинск 2003. ISBN 5-8029-0269-8.
Шнитке Альфред, Музыкальное Издательство „Композитор – Санкт-Петербург”. Ноты piosenek, książki.
Шнитке И., Муравьева И., Жизнь в четыре руки. Ирина Шнитке об Альфреде Шнитке – муже, композитore, одаренном человеке, Редакция „Российской газеты”.
Шульгин Д.И., Годы неизвестности Альфреда Шнитке. Беседы с композитором, Москва 1993. ISBN 5-86183-004-5.
