Alfred Kleindienst

Alfred Rudolf Kleindienst

Alfred Rudolf Kleindienst (ur. 4 listopada 1893 w Łucku, zm. 23 listopada 1978 w Augsburgu) był księdzem luterańskim, pastorem Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Łucku w okresie 1921–1938, przewodniczącym Wspólnoty Pracy Pastorów Niemieckich Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP (niem. Arbeitsgemeinschaft Deutscher Pastoren der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen), Nadradcą Konsystorza Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego we Wschodniej Części Kraju Warty oraz działaczem mniejszości niemieckiej na Wołyniu.

Dzieciństwo, edukacja i pobyt w Łucku

Alfred Rudolf Kleindienst urodził się 4 listopada 1893 roku w rodzinie mistrza stolarskiego Leopolda Kleindiensta i Ottilie z d. Häusler w Łucku na Wołyniu. W latach 1912–1916 studiował teologię ewangelicką na Uniwersytecie w Dorpacie. Po ordynacji pracował jako wikariusz w parafii ewangelickiej w Carskim Siole. Ordynowany 17 kwietnia 1918 w Moskwie, został skierowany do duszpasterstwa w Gałce nad Wołgą. W obliczu narastającej wojny domowej w Rosji oraz antykościelnej kampanii bolszewików, emigrował do Polski. Po pozytywnej weryfikacji przez polskie władze, w 1921 roku Konsystorz Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP mianował go pastorem nowo utworzonej Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Łucku, powstałej w wyniku przyłączenia Wołynia do Polski.

Podczas swojej posługi w łuckiej parafii aktywnie angażował się w życie zarówno niemieckich, jak i polskich zborowników. Z jego inicjatywy organizowano comiesięczne nabożeństwa dla polskich ewangelików po głównym nabożeństwie w języku niemieckim. Do jego obowiązków należało także nadzorowanie pracy duszpasterskiej w Łucku oraz w osiemnastu kantoratach przynależących do parafii. W 1927 roku zrealizował budowę nowej kaplicy w Zielonej, a w roku następnym ukończył budowę szkoły kantorackiej i kaplicy w Harazdży. W 1934 roku poświęcił kolejne kantoraty w Starej Antonówce i Kadyszczach. Ks. Kleindienst był również redaktorem kościelnego czasopisma „Wolhynischer Bote” (pol. Zwiastun wołyński) w latach 1923–1936 oraz kalendarza „Wolhynischer Volkskalender” (pol. Wołyński kalendarz ludowy) od 1936 do 1938. W okresie 1938–1939 współtworzył czasopismo „Luthererbe in Polen” (pol. Dziedzictwo luterańskie w Polsce).

Włączył się również w działalność społeczną i charytatywną, zasiadając w radach nadzorczych spółdzielni handlowych, towarzystw zapomogowo-pożyczkowych oraz mleczarni. Angażował się w walkę z gruźlicą i wspierał organizacje pomagające więźniom oraz ewangelickim żołnierzom.

W opozycji wobec Superintendenta Generalnego

Oprócz pracy parafialnej, ks. Kleindienst był aktywny w gremiach kościelnych. W 1934 roku jako delegat pastorów wszedł w skład komisji kościelnej odpowiedzialnej za przygotowanie poprawek do projektu ustawy regulującej relacje między państwem polskim a Kościołem Ewangelicko-Augsburskim w RP, przedstawionego przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Sprzeciwiał się zapisom, które dawały państwu prawo do ingerencji w sprawy Kościoła. W odpowiedzi na ugodową politykę superintendenta generalnego Juliusza Burschego, 22 maja 1935 roku współzałożył Wspólnotę Pracy Pastorów Niemieckich Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, zrzeszającą około 60 niemieckich pastorów, i objął w niej funkcję w zarządzie. 5 listopada tego samego roku został przewodniczącym Wspólnoty, zastępując ks. Richarda Wagnera z Bielska.

W 1936 roku otrzymał tytuł doktora honoris causa Wydziału Teologii Ewangelickiej Śląskiego Uniwersytetu Fryderyka Wilhelma we Wrocławiu za swoje zaangażowanie w sprawy Kościoła.

Po wprowadzeniu 25 listopada 1936 roku przez Ignacego Mościckiego Dekretu Prezydenta RP o relacjach państwa z Kościołem Ewangelicko-Augsburskim w Polsce, Kleindienst, razem z innymi członkami Wspólnoty, podjął działania mające na celu bojkotowanie nowej ustawy. Na wiosnę 1937 roku został jednogłośnie wybrany przez zgromadzenie diecezjalne na seniora diecezji wołyńskiej, jednak wybór ten nie został zaakceptowany przez MWRiOP, co pozostawiło diecezję bez zwierzchnika.

Od 1937 roku utrzymywał kontakty z przedstawicielami Urzędu Spraw Zagranicznych Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego w Berlinie. Jako lider Arbeitsgemeinschaft współpracował z byłym członkiem Synodu Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, senatorem Augustem Uttą, przewodniczącym Niemieckiego Stowarzyszenia Ludowego w Polsce, oraz z przedstawicielami Partii Młodoniemieckiej. Sprzeciwiał się tendencjom separatystycznym, które były promowane przez polityków mniejszości niemieckiej dążących do formalnego podziału Kościoła na część niemiecką i polską.

W związku z działalnością polityczną ks. Kleindienst został pozbawiony obywatelstwa polskiego decyzją Wojewody wołyńskiego Aleksandra Hauke-Nowaka z 21 września 1938 roku, a 1 października stracił również swoją funkcję parafialną na mocy nowej ustawy o stosunku państwa do Kościoła. Jego sprawa wywołała protesty ze strony działaczy mniejszości niemieckiej, innych pastorów Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP oraz Ambasadora Rzeszy Niemieckiej w Polsce Hansa-Adolfa von Moltkego. Temat ten był także poruszany podczas rozmowy Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy Joachima von Ribbentropa z Józefem Beckiem. Na mocy decyzji Starosty łuckiego, zakazującej ks. Kleindienstowi przebywania na Wołyniu, 23 lutego 1939 roku opuścił swoje rodzinne miasto i osiedlił się w Warszawie jako bezpaństwowiec.

II wojna światowa

Po kampanii wrześniowej, za zgodą władz okupacyjnych, objął stanowisko Nadradcy Konsystorza (zwierzchnika) Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego we Wschodniej Części Kraju Warty, obejmującym parafie na dawnych terenach Kongresówki, wcielonych w 1939 roku do Rzeszy Niemieckiej.

Jego przedwojenna działalność oraz współpraca z Urzędem Spraw Zagranicznych Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego w Rzeszy przyczyniły się do aresztowania polskich księży ewangelickich. Po aresztowaniu biskupa Juliusza Burschego przez SD i umieszczeniu go w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen, Kleindienst bezskutecznie starał się o przeniesienie biskupa do aresztu domowego w willi „Zacisze” w Wiśle oraz wspierał innych osadzonych polskich pastorów.

Dostrzegając antykościelną politykę władz nazistowskich, zwłaszcza gauleitera Arthura Greisera oraz Augusta Jägera, pełnomocnika gauleitera do spraw narodowościowych i kościelnych, przyjął postawę antyhitlerowską.

Po roku 1945

Na początku 1945 roku Alfred Kleindienst udał się do Bawarii, gdzie osiedliła się jego rodzina. Tam, 3 września 1945 roku, został aresztowany przez amerykańskie władze okupacyjne pod zarzutem popełnienia przestępstw wojennych, a następnie przekazany polskim władzom. O uwolnienie ks. Kleindiensta wnioskowali m.in. opozycyjny wobec Hitlera biskup Ewangelickiego Kościoła Krajowego Wirtembergii Theophil Wurm oraz arcybiskup Canterbury Geoffrey Fisher. Proces ks. Kleindiensta odbył się w Sądzie Okręgowym w Łodzi 21 maja 1948 roku, podczas którego na jego korzyść zeznawali ks. prof. Jan Szeruda, ks. dr Andrzej Wantuła oraz ks. Zygmunt Michelis.

W wyniku procesu został uniewinniony i 16 listopada 1948 roku połączył się z rodziną w Augsburgu. W latach 1949–1959 pełnił funkcję pastora w Ewangelicko-Luterańskiej Parafii Św. Anny w Augsburgu, a także był radcą Konsystorza Ewangelicko-Luterańskiego Kościoła Krajowego Bawarii. W 1959 roku przeszedł na emeryturę.

Zmarł 23 listopada 1978 roku w Augsburgu, gdzie spoczął na lokalnym cmentarzu ewangelickim.

Życie prywatne

Był żonaty z Marie, z d. Hoffmann, z którą miał pięcioro dzieci: Edith, Ernsta, Dagmar, Elisabeth i Herberta.

Wybrane publikacje

• Alfred Karasek-Langer, Alfred Kleindienst. Das Schrifttum über die Deutschen in Wolhynien und Polesien. „Deutsche Wissenschaftliche Zeitschrift für Polen”. 22, 1931. Poznań: Verlag der Historischen Gesellschaft für Posen. (niem.). brak numeru strony
• Alfred Kleindienst: Die deutsche Schule in Łuck. Ein Ausschnitt aus jahrzehntelangem Ringen des Deutschtums in Wolhynien. Łuck: Atlas, 1939. (niem.). Brak numerów stron w książce
• Alfred Kleindienst. Der Schicksalweg der Wolhyniendeutschen. „Unsere Heimat. Volkstümliche Schriftenreihe zur Förderung der deutschen Heimatbildung und Familienüberlieferung in den Ostgauen”. 7, 1939. Poznań: Verlag der Historischen Gesellschaft für Posen. (niem.). brak numeru strony
• Alfred Kleindienst. Die Wolhyniendeutschen kehren heim ins Reich. „Unsere Heimat. Volkstümliche Schriftenreihe zur Förderung der deutschen Heimatbildung und Familienüberlieferung w den Ostgauen”. 8, 1940. Poznań: Verlag der Historischen Gesellschaft für Posen. (niem.). brak numeru strony
• Alfred Kleindienst: Bischof Bursches letzte Tage. W: Kirche im Osten. T. 15. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1972, s. 137–160. ISBN 3-525-56370-1. (niem.).
• Alfred Kleindienst, Oskar Wagner: Der Protestantismus in der Republik Polen 1918/19 bis 1939 im Spannungsfeld von Nationalitätenpolitik und Staatskirchenrecht, kirchlicher und nationaler Gegensätze. Marburg/Lahn: Herder-Institut, 1985. ISBN 978-38-7969-179-1. (niem.). Brak numerów stron w książce

Bibliografia

• Woldemar Gastpary: Protestantyzm w Polsce w dobie dwóch wojen światowych 1914-1939. Warszawa: Znaki Czasu, 1978. (pol.).
• Jarosław Kłaczkow: Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce w latach 1918–1939. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2017. ISBN 978-83-231-3986-7. (pol.).
• Eduard Kneifel: Geschichte der Evangelisch-Augsburgische Kirche in Polen. Niedermarschachtt über Winsen/Luhe: Selbstverlag der Verfassers, 1962. (niem.).
• Eduard Kneifel: Die Pastoren der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen. Eging: Selbstverlag der Verfassers, 1967, s. 110–111. (niem.).
• Eduard Kneifel: Die Evangelisch-Augsburgischen Gemeinden in Polen 1555-1939. Vierkirchen: Selbstverlag des Verfassers, 1971, s. 190–192. (niem.).
• Eduard Kneifel: Die evangelische Kirche im Wartheland-Ost (Lodz) – ihr Aufbau und ihre Auseinandersetzung mit dem Nationalsozialismus 1939-1945. Vierkirchen: Selbstverlag der Verfassers, 1976. (niem.).
• Eduard Kneifel: Das Werden und Wachsen der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen 1517-1939. Vierkirchen: Selbstverlag der Verfassers, 1988. (niem.).
• Bernd Krebs: Państwo, Naród, Kościół. Biskup Juliusz Bursche a spory o protestantyzm w Polsce w latach 1917–1939. Bielsko-Biała: Augustana, 1998. ISBN 83-85970-51-7.
• Christian Weise: Alfred Kleindienst. W: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon. T. 19. Nordkirchen: Bautz, 2001, s. 804–809. ISBN 3-88309-089-1. (niem.).