Alfons Alfred Zgrzebniok
Alfons Alfred Zgrzebniok, znany jako „Rakoczy” (urodzony 16 sierpnia 1891 w Dziergowicach, zmarł 31 stycznia 1937 w Marcinkowicach) był polskim nauczycielem, działaczem samorządowym, politykiem ze Śląska, a także komendantem powstań śląskich. W długotrwałej tradycji historiograficznej uznawany jest za jednego z założycieli Związku Powstańców Śląskich, mimo że nie uczestniczył bezpośrednio w tym procesie. Pełnił rolę „prawej ręki” wojewody pomorskiego Stefana Kirtiklisa oraz był wicewojewodą białostockim i kawalerem Orderu Virtuti Militari.
Życiorys
Alfons urodził się w Dziergowicach w patriotycznej rodzinie, której ojcem był Juliusz Zgrzebniok, właściciel małego gospodarstwa rolnego oraz warsztatu szewskiego, a matką Eleonora z Rakoczych, prowadząca sklep spożywczy. Jego ojciec współtworzył Towarzystwo Rolników i Robotników. Alfons był najstarszy z dziewięciorga dzieci, miał trzech braci: Antoniego, Franciszka i Jana, oraz pięć sióstr: Marię, Ludwinę (Albertynę), Reginę, Agnieszkę i Eufrozynę. Po ukończeniu szkoły podstawowej w Dziergowicach, z powodu słabej znajomości języka niemieckiego, przyjęto go do gimnazjum dopiero po roku korepetycji w Wodzisławiu. Gimnazjum ukończył w Raciborzu w 1909 roku. W trakcie nauki groziło mu wydalenie ze szkoły z powodu przynależności do Kółka Narodowego, jednak dzięki wysokim wynikom w nauce udało mu się tego uniknąć. W latach 1909-1914 studiował filozofię, ekonomię i teologię na Uniwersytecie Wrocławskim, gdzie wstąpił do tajnej organizacji „Zet”. Po wybuchu I wojny światowej musiał przerwać studia. W listopadzie 1914 roku został powołany do armii niemieckiej, gdzie walczył na frontach zachodnim i wschodnim. W trakcie działań wojennych trzykrotnie odniósł rany, zdobywając stopień porucznika, a kilka dni przed końcem wojny został zdemobilizowany.
Po wojnie stacjonował w garnizonie kozielskim. Pod koniec 1918 roku, na zlecenie Józefa Dreyzy, komendanta Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, organizował struktury POW w powiecie kozielskim, a następnie został mianowany komendantem POW GŚl. w tym regionie. Zorganizował akcję zdobycia broni i amunicji z kozielskich koszar, w której sam brał udział, przebrany w niemiecki mundur, wprowadzając niemieckich żołnierzy w błąd fałszywymi rozkazami. Dzięki temu udało mu się wielokrotnie zdobywać broń dla swoich ludzi, a nawet uniknąć wykrycia magazynów podczas przeszukań przez niemiecką policję.
Aresztowany przez Grenzschutz, zdołał uciec z więzienia. Jego działalność spowodowała, że stał się „największym polskim bandytą w okręgu kozielskim”, a jego wizerunek trafił na listy gończe. Ukrywał się w Polsce, a 17 kwietnia 1919 roku wraz z Józefem Grzegorzkiem, Wiktorem Rumpfeldem i Adamem Całką wziął udział w delegacji do Poznania, mającej na celu poinformowanie generała Józefa Dowbor-Muśnickiego o decyzji o wybuchu powstania na Śląsku. Był jednym z autorów planu powstania, który przedstawiono Naczelnej Radzie Ludowej w Poznaniu 19 kwietnia 1919 roku.
Alfons Zgrzebniok wstąpił do Towarzystwa Rolników i Robotników, założonego w 1902 roku przez księdza Pawła Brandysa, gdzie byli również jego ojciec Juliusz Zgrzebniok, Jan Niemiec i Juliusz Kubica. Od stycznia 1919 roku był jednym z kluczowych członków Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska (POWGŚl) i w lutym 1919 roku znalazł się w składzie Komitetu Wykonawczego POW GŚl. W lipcu 1919 roku został mianowany komendantem głównym POW GŚl.; w związku z tą funkcją był naczelnym dowódcą I powstania śląskiego. Po jego upadku zorganizował pomoc dla rodzin powstańczych. Od 7 sierpnia 1919 roku pełnił obowiązki szefa sekcji wojskowej Komisariatu Rad Ludowych Śląskich w Sosnowcu. Był także jednym z dowódców I powstania śląskiego oraz stanął na czele II powstania. W czasie III powstania śląskiego był szefem oddziału personalnego Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych, a później doradcą wojskowym przy sztabie 1. Dywizji Wojsk Powstańczych. Współpracował z Polskim Komisariatem Plebiscytowym w Bytomiu i kierował obroną przed atakami bojówek niemieckich na siedzibę PKP oraz dowództwa POW GŚL w hotelu „Lomnitz” w Bytomiu.
W 1922 roku, po podziale Górnego Śląska, osiedlił się na stałe w polskiej części, podobnie jak część jego rodzeństwa, podczas gdy rodzice pozostali w Dziergowicach. 11 października 1922 roku ożenił się z Heleną Woźniak, a jego ślub kościelny odbył się w Rybniku. Rok później podjął pracę jako nauczyciel wychowania fizycznego w Gimnazjum Klasycznym w Królewskiej Hucie. Publikował artykuły w pismach młodzieżowych i od 1924 roku redagował „Młodą Polskę”, organ Związku Młodzieży Pracującej „Jedność”, działającego przy Narodowej Partii Robotniczej. Był także redaktorem „Gazety Śląskiej”. W 1926 roku, na swoją prośbę, zwolnił się ze szkolnictwa i został urzędnikiem w Biurze Wojskowym Magistratu w Królewskiej Hucie, gdzie zachowały się jego teksty oraz wywiad z 1922 roku.
Był jednym z czołowych działaczy Związku Powstańców Śląskich i angażował się w organizacje o podobnym charakterze także podczas pobytu w Toruniu i Białymstoku. W kwietniu 1928 roku trafił do reorganizowanego polskiego wywiadu w Wolnym Mieście Gdańsku (Biuro Informacyjne w Gdańsku – BIG), gdzie pełnił funkcję oficera ewidencyjnego. Jego krótki pobyt zakończył się najprawdopodobniej jeszcze przed likwidacją BIG. W historiografii zachowały się plotki, że musiał wyjechać z Gdańska z obawy przed zamachem ze strony Niemców, co nie znajduje potwierdzenia w źródłach. Następnie przeniósł się do Warszawy, gdzie mieszkał przy Alejach Jerozolimskich 75. Od 21 kwietnia 1932 roku pracował w Toruniu jako urzędnik średniego szczebla w Urzędzie Wojewódzkim Pomorskim, faktycznie pełniąc rolę „prawej ręki” wojewody. Po ujawnieniu nielegalnych działań w środowisku wojewody, od 1 czerwca 1935 roku przeniesiono go do Białegostoku, gdzie objął stanowisko wicewojewody. Wkrótce do Białegostoku przeniósł się jego toruński mentor, S. Kirtiklis.
Zmarł nagle na serce 31 stycznia 1937 roku podczas urlopu w Marcinkowicach koło Nowego Sącza. Wcześniej był, według prasy, zdymisjonowany. 6 lutego 1937 roku został pochowany na cmentarzu komunalnym w Rybniku w Kwaterze Dowódców Powstań Śląskich.
Upamiętnienie
Jego imię zostało uhonorowane w następujący sposób:
Wkrótce po jego pogrzebie pojawiła się inicjatywa ustanowienia tablicy pamiątkowej w Gimnazjum Klasycznym w Chorzowie. Tablicę ufundowano ze składek nauczycieli i uczniów, jednak ceremonia odsłonięcia, planowana na 3 września 1939 roku, została odroczona z powodu wybuchu wojny. Oryginalna tablica przetrwała II wojnę światową, a jej odsłonięcie miało miejsce dopiero 20 kwietnia 1992 roku w dawnym budynku Gimnazjum Klasycznego (obecnie Zespół Szkół Technicznych nr 2) w Chorzowie.
Ulice jego imienia znajdują się w Katowicach, Bytomiu, Zabrzu, Chorzowie, Rybniku, Tychach, Piekarach Śląskich, Kędzierzynie-Koźlu, Pszowie, Pszczynie, Rudzie Śląskiej, Gierałtowicach, Siemianowicach Śląskich oraz Tarnowskich Górach. W Katowicach na jego cześć nazwano również część dzielnicy Brynów – Osiedle Zgrzebnioka.
Ordery i odznaczenia
Order Orła Białego – 2 maja 2021 (pośmiertnie)
Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari
Krzyż Niepodległości z Mieczami – 20 stycznia 1931
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski
Złoty Krzyż Zasługi
Krzyż Walecznych (przyznawany czterokrotnie) – 1922 „za męstwo i odwagę wykazane w czasie powstania na Górnym Śląsku”
Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi I klasy
Przypisy
Bibliografia
Edward Długajczyk, Oblicze polityczne i własnościowe prasy polskiej w województwie śląskim 1922–1939, Katowice 1990.
Henryka Wolna, Komendant Rakoczy, MON, Warszawa 1985, ISBN 83-11-07166-7.
Zgrzebniok Alfons, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2008-07-12].
Alfons Zgrzebiniok, [w:] Strzelecki Portal Informacyjny.
Poczet Chorzowian – Alfons Alfred Zgrzebniok.
Witold Iwaszkiewicz, Alfons Zgrzebniok, IPN, Warszawa 2021, s. 7.
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych, [dostęp 2025-03-11].
Linki zewnętrzne
„Komendant Rakoczy — Alfons Zgrzebniok — Śmiałek z Dziergowic” – reportaż dokumentalny zrealizowany z okazji ogłoszenia roku 2017 – Rokiem Alfonsa Zgrzebnioka ps. Rakoczy w Województwie Opolskim.
