Alfons Mańkowski (urodzony 10 września 1870 roku w Wielkim Kuntersztynie koło Grudziądza, zmarły 14 lutego 1941 roku w Stutthofie) był polskim historykiem Kościoła katolickiego, duchownym katolickim oraz członkiem Polskiej Akademii Umiejętności.
Dzieciństwo i młodość
Wywodził się z rodziny chłopskiej, był synem Jakuba i Franciszki z Kamińskich. Uczył się w niemieckim gimnazjum w Grudziądzu w latach 1880–1888, a następnie kontynuował naukę w Seminarium Duchownym w Pelplinie w latach 1889–1894, gdzie w 1895 roku przyjął święcenia kapłańskie. Uzupełniał swoją edukację na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1902 roku, gdzie studiował historię, filozofię oraz historię literatury pod kierunkiem takich profesorów jak Stanisław Tarnowski, ks. Stefan Zachariasz Pawlicki oraz Stanisław Smolka.
Działalność duszpasterska
Do roku 1920 pełnił funkcję wikarego oraz administratora w różnych miejscowościach: Gniew (około 1895), Tuchola (około 1896), Lembarg (około 1897), Nowe (1898–1899), Stara Kiszewa (1899–1900), Sarnowo (około 1901), Fordon (1902–1903), Przysiersk (1903–1904), Lubiszewo (1904–1910) oraz Złotowo k. Lubawy (około 1910–1920). W latach 1920–1923 był proboszczem w Radzyniu Chełmińskim, a od 1923 do 1940 w Lembargu, w pobliżu Brodnicy. W diecezji chełmińskiej sprawował funkcję cenzora ksiąg religijnych od 1926 roku oraz prałata kapituły katedralnej od 1927 roku.
Działalność naukowa
Od 1929 roku był członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności. Był aktywny w Towarzystwie Naukowym w Toruniu, redagując jego wydawnictwa, pełnił także funkcję prezesa w latach 1923–1939, a w 1925 roku otrzymał tytuł członka honorowego. Był również członkiem Rady Polskiego Słownika Biograficznego, reprezentując Towarzystwo Naukowe w Toruniu od 1935 roku. Należał do Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu (od 1928 roku jako członek zwyczajny, a od 1936 roku jako członek honorowy), Instytutu Bałtyckiego w Toruniu i Gdyni (wiceprezes w latach 1930–1939), a także Towarzystwa Miłośników Historii w Poznaniu oraz Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego.
Jako historyk koncentrował się na dziejach Kościoła katolickiego w XIX wieku oraz historii Pomorza Zachodniego. Opublikował ponad 280 prac i artykułów, w których badał głównie piśmiennictwo oraz historię książki polskiej, polskość Pomorza, historię diecezji chełmińskiej i warmińskiej, biografie wybitnych postaci Pomorza, a także osadnictwo i tradycje regionu. Analizował również rządy pruskie na Pomorzu Zachodnim i Ziemi Chełmińskiej. Przygotował do publikacji Inwentarz dóbr biskupstwa chełmińskiego z 1614 roku, uwzględniając późniejsze inwentarze do 1759 roku (1926), Inwentarz dóbr kapituły katedralnej chełmińskiej z XVII i XVIII wieku (1927), Polskie ustawy wiejskie XV–XVIII wieku (1938, wspólnie ze Stanisławem Kutrzebą), oraz Dzieje drukarstwa i piśmiennictwa polskiego w Prusiech Zachodnich z dokładną bibliografią druków polskich zachodnio-pruskich. Opracował również ponad 30 haseł do Polskiego Słownika Biograficznego oraz był współautorem dzieła Diecezja Chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny. Zgromadził znaczący zbiór książek, w tym czasopisma regionalne i dokumenty, który przekazał w darze Seminarium Duchownemu w Pelplinie.
Działalność społeczna
Aktywnie uczestniczył w życiu społecznym i narodowym. W początkowych latach XX wieku organizował naukę języka polskiego dla młodzieży szkolnej w Gniewie, Tucholi oraz Nowem i wspierał lokalne towarzystwa przemysłowe oraz ludowe. W 1903 roku brał udział w zjeździe organizacyjnym Związku Towarzystw Polskich w Toruniu. Jako wikary w Lubiszewie był współzałożycielem i członkiem zarządu Banku Ludowego w Tczewie. W latach 1910–1918 współpracował z „Gazetą Olsztyńską” oraz działaczami warmińskimi. Współtworzył Towarzystwo Literatów i Dziennikarzy Polskich w Prusach Wschodnich w 1910 roku, a także brał udział w Zarządach Rad Nadzorczych Spółdzielni Polskich w Lubawie i Tczewie. W latach 1918–1919 był członkiem Podkomisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Gdańsku oraz Powiatowej Rady Ludowej w Lubawie. W 1920 roku uczestniczył w plebiscycie na Warmii, Mazurach i Powiślu. W 1940 roku został aresztowany przez Niemców i wywieziony do obozu koncentracyjnego w Stutthofie, gdzie zmarł.
Ordery i odznaczenia
Otrzymał Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (8 listopada 1930), Złoty Krzyż Zasługi (15 grudnia 1925) oraz Srebrny Wawrzyn Akademicki (7 listopada 1936).
Publikacje
Był autorem około 160 prac naukowych oraz edycji źródłowych, w tym:
- Dzieje drukarstwa i piśmiennictwa polskiego w Prusiech Zachodnich, wraz ze szczegółową bibliografią druków polskich zachodnio-pruskich (1906)
- Imiona i nazwiska rodzinne a nazwy miejscowe. Przyczynek do nazw miejscowych zachodniopruskich od XVII do XIX wieku (1910)
- Ruch narodowy w pow. lubawskim 1848–1850 (1913)
- Wilkierze dla wsi szlacheckich biskupstwa chełmińskiego z roku 1756 (1913)
- Diecezja chełmińska w roku wojennym 1808 (1916)
- Bractwo kapłanów w trzech dekanatach pomorskich 1701–1735 (1917)
- Warmiacy wśród duchowieństwa diecezji chełmińskiej i pomorskiej (1918)
- Biskup chełmiński Stanisław Jacek Święcicki jako opat komandatoriusz lubiński (1919)
- Przeniesienie stolicy biskupiej z Chełmży do Pelplina, 1824 r. (1920)
- Kapituła katedralna chełmińska 1466–1821 (1921)
- Dzieje myśli uniwersyteckiej na Pomorzu (1925)
- O zadaniach historjografii pomorskiej (1925)
- Ingresy biskupów chełmińskich (1927)
- Inwentarz dóbr biskupstwa chełmińskiego z r. 1614, z uwzględnieniem późniejszych inwentarzy do r. 1759 (1927)
- Liga Narodowa Polska w pow. kwidzyńsko-gniewskim, 1848–50 (1928)
- Prałaci i kanonicy katedralni chełmińscy: od założenia kapituły do naszych czasów (1928)
- Inwentarze dóbr kapituły katedralnej chełmińskiej z XVII i XVIII w. (1928)
- Constitutiones synodales necnon ordinationes dioecesis Culmensis. P. 1, A saec. XV usque ad XVII (1929)
Przypisy
Bibliografia
Biogramy uczonych polskich, Część I: Nauki społeczne, zeszyt 2: K-O (pod redakcją Andrzeja Śródki i Pawła Szczawińskiego), Ossolineum, Wrocław 1984.
Linki zewnętrzne
