Alfons Lemański

Alfons Teodor Lemański

Alfons Teodor Lemański (urodzony 25 sierpnia 1914 roku w Grudziądzu, zmarły 7 stycznia 1997 roku w Kwidzynie) był nauczycielem, amatorskim etnografem oraz założycielem i pierwszym powojennym kierownikiem Muzeum w Kwidzynie. Był także członkiem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego.

Życiorys

Alfons Lemański był synem Teodora Lemańskiego, który nosił herb Bukowczyk i pracował jako kołodziej w Fabryce Narzędzi Rolniczych „Unia” w Grudziądzu, oraz Franciszki Chełkowskiej. Miał czworo rodzeństwa: brata Zygmunta oraz siostry: Magdalenę, Jadwigę i Elżbietę.

W lutym 1948 roku ożenił się z Olimpią Bóraczyńską, nauczycielką pochodzącą z Kostopola, z którą pracował w szkole w Rakowcu. Para wychowała trzy córki i trzech synów: Alinę (ur. 1948), technologa drewna, mieszkającą w Poznaniu; Janusza (ur. 1950), przedsiębiorcę; Teresa (ur. 1951), magistra ekonomii, zamieszkałą w Gdyni; Maria (1956-1995), germanistkę; Marek (1958-1985), bibliotekarza z Olsztyna; oraz Wojciech (ur. 1962), ekonomistę. Olimpia, zajmując się dużą rodziną, nie pracowała zawodowo, a ich małżeństwo charakteryzowało się miłością i zrozumieniem. Dzieci Lemańskiego podążyły własnymi ścieżkami zawodowymi i nie kontynuowały jego pasji. Alfons zmarł 7 stycznia 1997 roku w Kwidzynie i został pochowany na cmentarzu komunalnym.

W 2016 roku rada miejska w Kwidzynie nadała imię Alfonsa Lemańskiego rondu u zbiegu ulic Gdańskiej, Łąkowej i Żwirki i Wigury, aby uczcić 90. rocznicę powstania pierwszego muzeum w Kwidzynie oraz złożyć hołd muzealnikom i miłośnikom historii tego miasta.

Droga zawodowa

Lemański uczęszczał do szkoły w Grudziądzu, ucząc się w placówce przy ul. Fortecznej. W 1932 roku ukończył VI klasę gimnazjum matematyczno-przyrodniczego przy ul. Sienkiewicza. Jako dziecko był członkiem organizacji „Wilczęta”. Od 1933 roku był aktywnym członkiem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, którego przewodniczącym był Józef Błachnio, późniejszy kierownik Muzeum Miejskiego w Grudziądzu. To właśnie on zainspirował Lemańskiego do założenia Muzeum w Kwidzynie.

W latach 1933-1936 Lemański był bezrobotny, podejmując dorywcze prace. W październiku 1937 roku rozpoczął pracę w Urzędzie Skarbowym w Pińsku na stanowisku kontrolera wpłat na rzecz Funduszu Pracy. Od 1937 roku do wybuchu II wojny światowej działał społecznie jako sekretarz Komendy Pomorskiej Chorągwi Harcerzy w Toruniu.

W marcu 1945 roku uczęszczał na kurs nauczycielski w Toruniu, a 4 kwietnia objął stanowisko tymczasowego nauczyciela pomocniczego w Nowym Świecie. 1 września 1945 roku rozpoczął pracę w Górznie, a w sierpniu 1947 roku przeniósł się do Kwidzyna, gdzie został nauczycielem i kierownikiem Szkoły Podstawowej w Rakowcu. Od 27 grudnia 1948 roku uczęszczał na Korespondencyjny Wyższy Kurs Nauczycielski ZNP, który ukończył 5 stycznia 1949 roku. Dodatkowo, 30 lipca 1949 roku ukończył Korespondencyjny Kurs Oświaty i Kultury dla dorosłych w Darłowie. Od 1 października 1949 do 30 kwietnia 1950 roku był podinspektorem szkolnym w Sztumie, gdzie prowadził działalność repolonizacyjną i zwalczał analfabetyzm.

Dnia 23 sierpnia 1947 roku uzyskał eksternistycznie maturę w Prywatnym Liceum dla Dorosłych w Zielonej Górze, a 27 lipca 1948 roku ukończył Państwowe Liceum Pedagogiczne w Gdańsku-Wrzeszczu.

Lemański całe swoje życie poświęcił badaniom etnograficznym regionu Powiśla, podkreślając, że jego osiągnięcia były wynikiem współpracy z pracownikami muzeum, którzy poświęcali swój czas na realizację projektów. Po wojnie jego misją stało się pielęgnowanie polskości na Powiślu Kwidzyńskim.

Losy podczas II wojny światowej

W październiku 1939 roku został zatrzymany i osadzony w obozie przejściowym koło Grudziądza, gdzie zapadł na chorobę płuc z powodu wyczerpania i przeziębienia. Po powrocie ze szpitala w listopadzie 1939 roku, uciekł do Rzeszowa do siostry Magdaleny w Generalnym Gubernatorstwie, gdzie jego zdrowie znów się pogorszyło. Po leczeniu zarabiał na życie drobnym handlem.

Działalność w harcerstwie

Od 1922 roku był członkiem harcerstwa, zaczynając jako młodzik, a kończąc jako harcerz Rzeczypospolitej. Był drużynowym 6 Drużyny Harcerskiej w Grudziądzu. W latach 1937-1939 zajmował się pracą społeczną jako sekretarz Komendy Pomorskiej Chorągwi Harcerzy w Toruniu. 10 września 1937 roku został mianowany członkiem starszyzny harcerskiej w stopniu działacza, na rozkaz Naczelnika Harcerzy. Po wojnie uzyskał legitymację członka Starszyzny ZHP (seria I, NR 0226, z 4 XI 1946), która dokumentowała jego działalność w okresie międzywojennym. Po rozpoczęciu pracy w Górznie w 1945 roku zorganizował dwie drużyny harcerskie – męską i damską oraz stanicę.

Praca w Muzeum w Kwidzynie

Mieszkając w Kwidzynie, Lemański dostrzegł wiele materialnych świadectw historii i kultury, które pozostały bez opieki po wojnie. Postanowił ratować te pamiątki jako dowody związku Powiśla i ziemi kwidzyńskiej z Polską. 1 maja 1950 roku Ministerstwo Kultury i Sztuki powierzyło mu funkcję organizatora i kierownika pierwszego polskiego Muzeum w Kwidzynie. Początkowo muzeum miało siedzibę w kamienicy przy ul. Słowiańskiej, a Lemański uratował wiele eksponatów z Regionalnego Muzeum Prus Zachodnich, które stały się fundamentem nowego muzeum. 20 listopada 1950 roku oficjalnie otwarto Muzeum w Kwidzynie w komnatach zamku dawnej kapituły pomezańskiej.

W 1954 roku dzięki jego staraniom zainicjowano prace archeologiczne na grodzisku w Klasztorku, prowadzone przez E. Kuszewską z Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. Wydobyte eksponaty stały się częścią wystawy objazdowej, wykorzystywanej przez Muzeum w działalności oświatowej.

W latach 60. XX wieku zorganizował również Izbę Pamięci w Janowie nad Wisłą oraz w Tychnowach. W tym okresie prowadził szeroką akcję rewindykacji przedmiotów zabytkowych, poszukując nowych obiektów-historycznych nie tylko w magazynach, ale także na strychach, w bibliotekach i antykwariatach. W trakcie badań terenowych korzystał z różnych środków transportu, w tym roweru, motoroweru, komunikacji autobusowej i kolejowej. W latach 1964-1966 zakupił małego konia i wózek, którymi dotarł do wielu wsi. Jego często towarzyszem w wyprawach był Franciszek Wojciechowski. Dzięki tym działaniom w muzeum powstał Dział Historii, który obejmował zabytki i dokumenty związane z plebiscytem w 1920 roku na Powiślu oraz działalnością Związku Polaków w Niemczech. Natomiast materialne zabytki kultury stały się podstawą utworzenia Działu Etnografii, który dokumentował region Dolnego Powiśla.

W 1965 roku, wspólnie z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody Alfonsem Sikorą, rozpoczął organizację działu przyrodniczego na ostatniej kondygnacji budynku, które otwarto 3 maja 1967 roku. Muzeum rozwijało się, a na dziedzińcu zamkowym zbudowano scenę plenerową, gdzie organizowano spektakle teatralne i inne wydarzenia kulturalne.

Od stycznia 1973 roku Muzeum Kwidzyńskie stało się oddziałem Muzeum Zamkowego w Malborku. W 1975 roku Lemański obchodził 25-lecie pracy w Muzeum Kwidzyńskim, a w uroczystości uczestniczyli przedstawiciele władz miejskich oraz dyrekcji Muzeum Zamkowego w Malborku. Na emeryturę przeszedł 31 lipca 1975 roku.

Eksponaty oraz ekspozycje stworzone dla Muzeum Kwidzyńskiego

W latach 50. XX wieku Lemański zorganizował na pierwszym piętrze zamku wystawę regionalną poświęconą ziemi kwidzyńskiej i Powiślu. Po przybyciu do Kwidzyna, Bożena Stelmachowska zaprosiła go do Katedry Etnologii i Etnografii UMK, gdzie przeszedł odpowiednie przeszkolenie, co przyczyniło się do powstania działu etnograficznego w Muzeum w latach 1954-1956.

W listopadzie 1956 roku utworzono kolejny dział, poświęcony walce o polskość ziemi kwidzyńskiej i sztumskiej. Lemański spędzał tygodnie w terenie, zbierając materiały i pamiątki, spotykając się z działaczami plebiscytowymi z 1920 roku oraz ich rodzinami. Dzięki fundatorom, głównie bojownikom o polskość ziemi kwidzyńskiej oraz działaczom Związku Polaków w Niemczech, udało się zebrać ponad 500 eksponatów do zbiorów historycznych. Współpracując z Zarządem Oddziału Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich w Kwidzynie, zorganizowali 22 lipca 1958 roku uroczystość odsłonięcia tablicy pamiątkowej.

W 1954 roku Lemański zainicjował wystawę archeologiczną pod tytułem „Najdawniejsze dzieje człowieka i społeczeństw Dolnego Powiśla”, przygotowaną przez Leona Jana Łukę, kustosza Muzeum Pomorskiego w Gdańsku. Ekspozycja była zlokalizowana w zachodnim skrzydle trzeciej kondygnacji zamku.

W latach 1960-1975 Lemański organizował konkursy i wystawy czasowe, koncentrując się na kulturze i tradycji Powiśla, takie jak:

• „Najdawniejsze dzieje człowieka i społeczeństw na Dolnym Powiślu”
• „Tradycje polskiej ziemi Kwidzyńskiej i Sztumskiej”
• „Rocznica 500-lecia przyłączenia Dolnego Powiśla do Macierzy”
• „Wystawa o Mikołaju Koperniku”
• „Wystawa książki dla wsi”
• „Józef Chełmoński- malarz wsi polskiej”
• „Sztuka Radziecka (reprodukcje)”
• „Wystawa współczesnego Malarstwa polskiego (reprodukcje)”
• „Rozwój wsi polskiej w minionym dziesięcioleciu”

Z okazji Dnia Oświaty, Książki i Prasy w latach 60. zorganizowano również ekspozycje takie jak:

• „Rzemiosło artystyczne”
• „Społeczeństwo Powiśla Gdańskiego”
• „Z dziejów walk z Zakonem Krzyżackim”
• „Kultura materialna i sztuka ludowa Ziemi Kwidzyńskiej i Sztumskiej”
• „Przyroda skarbem narodu”
• „Zabytki śledztwa sądowego”
• „Z tradycji walk o polskość Powiśla”
• „Od Grunwaldu po Berlin”

W 1974 roku, dzięki porozumieniu dyrekcji muzeum z Cepelią, do zbiorów trafiły wyroby z wzorcowni rękodzieła ludowego i artystycznego. W tym samym roku zorganizowano wystawę zdobionych skrzyń z XV i XVIII wieku.

Członkostwo w towarzystwach naukowych, działalność organizacyjna oraz redakcyjna

1 kwietnia 1945 roku Lemański przystąpił do Związku Nauczycielstwa Polskiego, a w listopadzie 1947 roku do Polskiej Partii Socjalistycznej. Po zjednoczeniu tej partii z Polską Partią Robotniczą w 1948 roku, został członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

Był członkiem Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, a od 16 września 1951 roku pełnił funkcję pierwszego prezesa oddziału w Kwidzynie.

Na początku 1956 roku redagował miesięcznik „Wiadomości Kwidzyńskie”, organ powiatowego Komitetu Frontu Jedności Narodowej, publikując 8 numerów. Zgromadzone materiały i wyniki badań historycznych opracowywał do druku, publikując m.in. w:

• „Kwartalniku Historii Kultury Materialnej”
• „Gdańskich Zeszytach Humanistycznych. Seria Pomorzoznawcza”
• „Komunikatach Mazursko-Warmińskich”
• „Zeszytach Kwidzyńskich”
• „Jantar”
• „Wiadomościach Elbląskich”

Od 26 maja 1961 do 9 lipca 1962 roku publikował w „Głosie Wybrzeża” cykl artykułów dotyczących różnych wsi z okolic Kwidzyna pod tytułem „Poznaj Ziemię Kwidzyńską”.

W 1970 roku Lemański przyczynił się do powstania Towarzystwa Miłośników Ziemi Kwidzyńskiej oraz do wydania monografii „Kwidzyn. Z dziejów miasta i okolic” w 1985 roku. Był także jednym z założycieli kwidzyńskiego oddziału PTTK i jego prezesem w latach 1951-1953. Natomiast 1 grudnia 1966 roku został członkiem Związku Zawodowego Pracowników Kultury i Sztuki.

Odznaczenia, nagrody, wyróżnienia

Lemański cenił sobie dwa szczególne wyróżnienia: za nauczanie i wychowywanie młodzieży w duchu demokratycznym, przyznane przez Kuratora Okręgu Szkolnego w Gdańsku S. Błasińskiego, oraz dyplom uznania za zasługi w walce z analfabetyzmem w Polsce, przyznany przez Pełnomocnika Rządu do Walki z Analfabetyzmem w Warszawie.

Za swoje zasługi dla historii i kultury miasta oraz ziemi kwidzyńskiej został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi w 1966 roku oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski w 1971 roku.

Przypisy

Bibliografia

Geelhaar Sylwia, Halina Leokadia Sampławska, [w:] Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, pod red. Anny Spiss i Jana Święcha, tom IV, Wrocław, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze 2017, s. 114-118.

Zbiory/Meble, [w:] Zamek w Kwidzynie, dostęp on-line: [1]