Alfabet ukraiński to system pisma oparty na cyrylicy, dostosowany do zapisu języka ukraińskiego. Składa się on z 33 liter, a w użyciu znajduje się również apostrof, który nie jest uznawany za część alfabetu.
Alfabet
Uwagi
Historia
Początki
Pierwotnie do zapisu języka ruskiego, będącego protoplastą późniejszego języka ukraińskiego, wykorzystywano cyrylicę w wersji cerkiewnosłowiańskiej. Było to związane z tym, że język cerkiewnosłowiański pełnił rolę języka literackiego, przynajmniej w pewnym zakresie wpływając na pisownię. Z powodu różnic fonetycznych między językiem ruskim a cerkiewnosłowiańskim, pojawiały się liczne niejasności w ortografii. Standard pisowni ustalił się w 1619 roku za sprawą gramatyki Melecjusza Smotryckiego, który wprowadził do alfabetu literę ґ, oznaczającą dźwięk [g]. Równocześnie od XVII wieku, choć rzadziej, zaczęto używać także alfabetu łacińskiego.
W 1708 roku w Carstwie Rosyjskim wprowadzono grażdankę, nowoczesną odmianę cyrylicy inspirowaną drukowanym pismem łacińskim. Wkrótce przyjęły ją wszystkie narody słowiańskie, które korzystały z cyrylicy. Ukraińcom w Rosji narzucono użycie rosyjskiej wersji alfabetu, co w początku XIX wieku, w czasie formowania nowoczesnego narodu ukraińskiego, doprowadziło do stosowania ortografii etymologicznej, nawiązującej do tradycji. W Galicji Wschodniej, należącej do Austrii, używano cyrylicy cerkiewnosłowiańskiej, natomiast w Ukrainie naddnieprzańskiej wykorzystywano rosyjską grażdankę.
Ruch narodowy i wojna ortograficzna
Dopiero działania mające na celu opracowanie języka literackiego doprowadziły do stworzenia pierwszego alfabetu dostosowanego do jego specyfiki. Było to niezbędne, gdyż nowoczesny język ukraiński bazował na języku ludowym, który różnił się od cerkiewnosłowiańskiego i rosyjskiego. W pierwszej połowie XIX wieku trwały dyskusje językoznawców, którzy spierali się o przyjęcie zasady fonetycznej lub etymologicznej. W Galicji powstało pierwsze większe dzieło literackie – zbiór Rusałka Dniestrowa, w którym autorzy, zwani Ruską Trójcą, zastosowali pisownię fonetyczną. Wprowadzili nowe litery z cyrylicy cerkiewnej, takie jak: і, є, ґ oraz dwuznaki ьо, йо, a zredukowali niepotrzebne znaki ъ, ы. Sukces tego zbioru stał się istotnym argumentem dla zwolenników pisowni fonetycznej. W drugiej połowie XIX wieku tę pisownię popularyzował Pantelejmon Kulisz, od którego nazwiska pochodzi współczesna nazwa ukraińskiej cyrylicy – kuliszówka (ukr. кулішівка).
Kuliszówka zyskała początkowo największe uznanie w Rosji, podczas gdy w Galicji większość ukraińskich językoznawców stanowili konserwatyści wspierani przez Kościół Prawosławny. Uważali oni wszelkie zmiany za próbę polonizacji, co skutkowało wymuszonym używaniem ortografii cerkiewnosłowiańskiej. W 1842 roku wprowadzono grażdankę do publikacji świeckich, jednak stosowano ją wyłącznie w wersji etymologicznej, opartej na cerkiewnosłowiańskim lub rosyjskim.
W 1859 roku władze austriackie rozważały całkowite porzucenie cyrylicy na rzecz alfabetu łacińskiego (tzw. łacinka ukraińska), co spotkało się z ogromnym oporem, a rząd zrezygnował z tego pomysłu. Nawet ograniczone zmiany w grażdance, które miały miejsce w 1861 roku, zostały wycofane w wyniku protestów przeciw usunięciu twardego znaku.
W 1876 roku w Imperium Rosyjskim wydano ukaz emski, który zakazywał druku większości publikacji w języku ukraińskim, pozwalając na druk jedynie w alfabecie rosyjskim. Dyskusje na temat ortografii przeniosły się więc do Galicji.
W tym czasie powstała m.in. drahomanówka (hercegowinka), opracowana przez Mychajła Drahomanowa w Genewie na podstawie nowego alfabetu serbskiego Vuka Karadžicia, która zdobyła poparcie wielu galicyjskich językoznawców, w tym Iwana Franko.
Wprowadzenie ortografii fonetycznej
W 1886 roku lwowskie Towarzystwo Naukowe im. Szewczenki opublikowało słownik ukraińsko-niemiecki Jewhena Żełechiwskiego, w którym autor zastosował pisownię fonetyczną. Charakteryzowała się ona rozróżnieniem dźwięków zmiękczającego (ї) i niezmiękczającego (і), co było potrzebne do odzwierciedlenia ówczesnej wymowy na terenie Galicji. Oprócz liter usuniętych przez Ruską Trójcę, zrezygnowano również z litery ѣ (jać), zastępując ją i. Na podstawie tego słownika Fedir Gartner i Stepan Smal-Stocki opracowali podręcznik Ruska hramatyka, który w 1893 roku uzyskał atest do użytku szkolnego. Władze austriackie tym razem nie uległy protestom naukowców ani ambasady rosyjskiej, co pozwoliło na wprowadzenie współczesnej ortografii i alfabetu ukraińskiego (z pewnymi galicyjskimi osobliwościami) do oficjalnego użytku.
W Rosji język ukraiński nie uzyskał statusu urzędowego, więc nie istniała oficjalnie zatwierdzona pisownia. Po rewolucji 1905 roku zniesiono zakaz druku w języku ukraińskim oraz nakaz stosowania alfabetu rosyjskiego. Dla Ukraińców pod władzą Imperium Rosyjskiego powrót do pisowni fonetycznej, której normy ustalił słownik Borysa Hrinczenki, stał się naturalny. Po rewolucji lutowej i obaleniu caratu w 1917 roku zaczęto w Ukrainie tworzyć szkoły z językiem ukraińskim. Wówczas ministerialna komisja Ukraińskiej Republiki Ludowej opracowała pierwsze skrótowe zasady pisowni, które ostatecznie wydano w 1919 roku.
Okres ZSRR
Na początku Ukraińska SRR przyjęła słownik z czasów krótkiej niepodległości, jednak po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej powołano nową komisję Wszechukraińskiej Akademii Nauk, której zadaniem było szerzej opracować zagadnienie ortografii. Komisja oparła się wyłącznie na dialektach wschodnioukraińskich oraz wschodnioukraińskiej tradycji ortograficznej. Pojawiły się żądania poszerzenia jej składu, co miało miejsce w 1927 roku, kiedy to w Charkowie zorganizowano konferencję naukową, w której uczestniczyli przedstawiciele Towarzystwa im. Szewczenki ze Lwowa. Dążyli oni do wprowadzenia jednolitej ortografii bez wariantów alternatywnych, co doprowadziło do kompromisu, w wyniku którego część wniosków strony galicyjskiej przyjęto jako obowiązujące dla wszystkich, co z kolei skutkowało niespójnością i niejasnością reguł. Ortografię tę zatwierdził komisarz ludowy oświaty Ukraińskiej SRR Mykoła Skrypnyk w 1928 roku, a Ukraińska Akademia Nauk oraz Towarzystwo im. Szewczenki w 1929 roku.
Ortografia charkowska (ukr. харківський правопис) była stosowana w II Rzeczypospolitej do agresji ZSRR na Polskę we wrześniu 1939 roku. Natomiast w ZSRR od 1931 roku dopuszczono odstępstwa od kompromisu na rzecz dialektów wschodnioukraińskich, a później, w wyniku rusyfikacji pod patronatem Stalina, wprowadzono nową ortografię. W przedmowie stwierdzono, że ma ona na celu oczyszczenie języka ukraińskiego z „odchyleń nacjonalistycznych”, które miały prowadzić go do oderwania od rosyjskiego i orientować na polską i czeską kulturę burżuazyjną, co miało stawiać barierę między językiem ukraińskim a rosyjskim. Kolejne wydania z 1946 roku również miały na celu „udoskonalenie pisowni”, aby „zapewnić jedność z ortografiami bratnich narodów Związku Radzieckiego, szczególnie rosyjskiego”. W 1960 roku wprowadzono kolejne zmiany w tym kierunku.
Rusyfikacja doprowadziła do usunięcia z alfabetu litery ґ, zakazu pisowni і na początku wyrazu oraz ograniczenia pisowni і na rzecz и i innych. Wszystkie te zmiany były sprzeczne z wymową, co oznaczało powrót do pisowni bardziej zbliżonej do rosyjskiej. W rezultacie zmieniła się ogólna wymowa w wielu przypadkach na rosyjską.
Od lat 90.
Dopiero pod koniec ZSRR, w 1990 roku, wprowadzono pierwsze zmiany w kierunku derusyfikacji, przywracając do alfabetu literę ґ. Kolejne zmiany wprowadzono w 1993 roku, jednak uznano je za niewystarczające. Duża reforma ortografii miała być wprowadzona w 2001 roku, ale po protestach przeciwników, prace zostały wstrzymane.
Główne kontrowersje dotyczą:
- pisowni г i ґ (wprowadzono г w czasach ZSRR, ale zwolennicy poszerzenia użycia ґ uważają to za galicyzację);
- pisowni ф i т w zapożyczeniach (sugeruje się dostosowanie pisowni do zachodniosłowiańskiej, zamiast rosyjskiej);
- pisowni є i е oraz i i и w zapożyczeniach (proponuje się odejście od rosyjskiej Европы na rzecz dawnej ukraińskiej Європи);
- pisowni и na początku wyrazu (obecnie według ortografii rosyjskiej pisze się і).
W kręgach intelektualnych pojawiła się wcześniej idea równoległego wprowadzenia alfabetu łacińskiego. Główna linia sporu przebiega między zwolennikami pisowni angielskiej (na wzór obecnej transkrypcji urzędowej) a słowiańskiej (na wzór tradycyjnej łacinki). Coraz więcej mówi się także o możliwości wprowadzenia drahomanówki. Mimo wzrastającego zainteresowania tymi propozycjami, nie zdobyły one jeszcze znacznego poparcia społecznego.
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Історія українського правопису. W: Іван Огієнко: Історія української літературної мови. Київ: 2001. Brak numerów stron w książce
Ігор Чорновол. Латинка в українському правописі: ретроспектива і perspektyva. „Незалежний культурологічний часопис «Ї»”. 2001. 23. brak numeru strony
Єдиний правопис для всіх [online] [dostęp 2008-01-09] [zarchiwizowane z adresu 2008-05-05].
