Alfabet polski

Alfabet polski

Alfabet polski, znany również jako abecadło (dawniej: obiecadło, obiecado), to dwuszeregowy system pisma oparty na alfabecie łacińskim, który służy do zapisu języka polskiego.

Litery

Alfabet ten bazuje na piśmie łacińskim i obecnie składa się z 32 liter, z czego 9 zawiera znaki diakrytyczne. Każda litera może występować w formie majuskuły lub minuskuły, z wyjątkiem liter ą, ę oraz ń, które nigdy nie pojawiają się na początku wyrazów. Majuskuła litery y (Y) występuje jedynie w rzadkich przypadkach, takich jak zapożyczenia i pisownia historyczna.

Dodatkowo, litery q, v i x są używane w niektórych zapożyczeniach z języków obcych oraz w pisowni historycznej. Litery te są również wykorzystywane w porządkowaniu alfabetycznym wyrazów zgodnie z ich miejscem w alfabecie łacińskim. Z tego względu, niekiedy uznaje się je za część alfabetu polskiego, co zwiększa jego liczbę do 35 liter.

W poniższej tabeli przedstawione są litery oraz ich nazwy:

Literę q można znaleźć w niektórych tradycyjnych zapożyczeniach, takich jak quasi, qui pro quo, oraz w nowszych zapożyczeniach, jak quad, quiz, aquapark, quetta, quecto.

Literę v spotykamy jako cyfrę rzymską o wartości 5, a także w tradycyjnych zapożyczeniach, takich jak varsaviana, vel, verso, via, vide, villanella, Virtuti Militari, oraz w nowszych zapożyczeniach, jak van, Vanuatu, velostrada, vlog, a także w skrótowcach, takich jak TV (od angielskiego television), TVP (Telewizja Polska), VAT (od value added tax), VIN, VIP, HIV. Dodatkowo, litera ta występuje w wyrazach nieswoistych dla zapożyczeń, typowych dla niektórych kultur, np. vlepka.

Literę x spotyka się jako cyfrę rzymską o wartości 10 oraz w:

  • tradycyjnych zapożyczeniach, takich jak xenia,
  • określeniach niewiadomej, obiektów, osób i wielkości (np. oś x-ów, 5x, xy, pan X, planeta X),
  • polskich nazwiskach, np. Axentowicz, Axer,
  • skrócie wyrazów „książę” i „ksiądz”,
  • rodzimych skrótowcach, głównie związanych z eksportem, np. Budimex, Hortex, Rolimpex, Stalexport,
  • nazwach leków, np. oxeladin, madroxin, hydroxizin, maalox.

Do reformy ortograficznej w 1830 roku litera x była powszechnie stosowana w polskim piśmiennictwie, zarówno w wyrazach rodzimych (np. xiądz, xięstwo, xięga), jak i zapożyczeniach, głównie z łaciny i greki (np. examin, axamit, oxymoron). Językoznawcy tamtych czasów argumentowali usunięcie litery z polskiego piśmiennictwa tym, że polski alfabet jest głoskowy, co oznacza, że jedna litera powinna odpowiadać jednemu dźwiękowi, a także że w wymowie litera x brzmiała albo jako [ks], albo jako [gz].

Historia

Do XVII wieku w druku polskim dominowało pismo gotyckie w wersji zwanej szwabachą. Dopiero pod koniec XVII wieku zaczęły się pojawiać całe książki drukowane w okrągłej italice. W Czechach druk gotycki przetrwał do XIX wieku, w Polsce do XVIII wieku, głównie w publikacjach straganowych. Pierwszymi językoznawcami zajmującymi się polskim alfabetem i ortografią byli rektor krakowski Jakub Parkoszowic oraz ks. Zaborowski, którzy naśladowali wzory Jana Husa. Ich następcami byli późniejsi humaniści, tacy jak Kochanowski, Górnicki i Januszowski.

W obliczeniach alfabetycznych zazwyczaj nie uwzględnia się liter ze znakami diakrytycznymi, a zamiast nich używa się liter Q (ku), V (fał) i X (iks). Dawniej istniał także wariant obejmujący jedynie 23 polskie litery podstawowego alfabetu łacińskiego oraz X i Ł, który obecnie praktycznie nie jest używany.

Staropolski alfabet stworzony przez:

  • Stanisława Zaborowskiego (1470–1529; w Ortografii): „A á ạ ą b c c̈ ć ch d d’ ḋ e ē f g h ch i ī j k l ł m n n̈ o ō p r ṙ s s̈ ś t u v w ẅ x ẍ ẋ y z ż.”, a także „b, d, g, k, m, p, v, z” z diakrytycznym symbolem dierezy (◌̈) przeznaczonym dla samogłosek (brak odwzorowania dla wymienionych liter);
  • Jana Kochanowskiego (1530–1584): „A à á ą b b’ c ć cz d dz dź dż e è é ę f g h ch i j k l ł m m’ n ń o ò ó p p’ q r rz s ś sz t u w w’ x y z ź ż.”.

Na Polesiu wśród Tatarów do zapisu języka polskiego wykorzystywano także pismo arabskie dostosowane do polskiego języka.

Dwuznaki i trójznaki

W polskiej pisowni występują dwuznaki. Należy jednak zauważyć, że nie każda sytuacja, w której występuje zestawienie liter rz, jest przypadkiem dwuznaku rz. W wyrazach takich jak marznie, mierzi czy Tarzan mamy do czynienia z parami głosek r + z / r + ź. Podobnie w przypadku zestawienia liter dz, gdzie pierwsza litera może być częścią przedrostka „od”, np. „odznaczyć”. Znak i zmiękcza niektóre z poprzedzających spółgłoskowych grup. Przed samogłoską zazwyczaj nie jest wymawiany, a służy jedynie do zapisu zmiękczenia. Szczegółowy opis roli dwuznaków w wymowie można znaleźć w artykule w Wikisłowniku.

W polskiej ortografii występują również trójznaki, takie jak dzi oraz zmiękczenia: ci, ni, si, zi.

Częstość występowania liter

W poniższej tabeli przedstawiono procentowy udział liter z próbki Narodowego Korpusu Języka Polskiego z 2012 roku, która liczyła ponad 300 milionów segmentów (około 250 milionów słów ortograficznych).

Najczęściej występującą literą jest a (8,965%). Występuje ona 2526 razy częściej niż najrzadsza litera q (0,003%).

Kodowanie polskich liter ze znakami diakrytycznymi

Zobacz też

Przypisy

Bibliografia

Alicja Nagórko: Zarys gramatyki polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2007. ISBN 978-83-01-15390-8.

Linki zewnętrzne

Przeczytaj u przyjaciół: