Alfabet paleohebrajski
Alfabet paleohebrajski, często nazywany także starohebrajskim (hebr. הַכְּתָב הָעִבְרִי הַקָּדוּם ha-ktaw ha-iwri ha-kadom) to odmiana alfabetu fenickiego. Podobnie jak fenicki abdżad, z którym jest niemal identyczny, paleohebrajski składa się z 22 liter, które są wyłącznie spółgłoskami. Alfabet ten był pisany od prawej do lewej i miał wpływ na kilka sąsiednich królestw, takich jak Moab, Filistea oraz Aram. Termin ten został wprowadzony w 1954 roku przez Salomona Birnbauma, który zauważył: „Użycie terminu «fenickie» w kontekście pisma Hebrajczyków jest nieodpowiednie, dlatego stworzyłem termin «paleohebrajskie»”.
Opis
Archeologiczne dowody na stosowanie przez Izraelitów tego alfabetu do zapisywania języka hebrajskiego datowane są na około X wiek p.n.e., znane z tzw. kalendarza z Gezer. Alfabet paleohebrajski zaczął tracić na znaczeniu po niewoli babilońskiej, kiedy to powracający z Babilonu Żydzi wprowadzili kwadratowe pismo aramejskie, które ostatecznie zastąpiło paleohebrajski, stając się dominującym systemem pisma dla języka hebrajskiego, co doprowadziło do narodzin współczesnego żydowskiego pisma kwadratowego.
Na podstawie porównań pisma z rękopisów i monet zidentyfikowano różne fazy rozwoju pisma starohebrajskiego. Jedną z tych faz jest pismo samarytańskie, którym Samarytanie (obecnie liczący mniej niż tysiąc) zapisali Pięcioksiąg Samarytański. Wśród Żydów pismo to jest dziś używane w ograniczonej formie, na przykład w oznaczeniach monet o wartości jednego szekla (₪ 1) czy w godle izraelskiego miasta Naharijja.
Historia
W oparciu o ustalenia współczesnej nauki, pismo paleohebrajskie rozwijało się w regionie tym samym czasie co inne systemy pisma, w II i I tysiącleciu p.n.e., ściśle związane z pismem fenickim. Pochodzi ono z alfabetu protosynajskiego, który w latach 1915–1917 był przedmiotem teorii, że stanowił on etap pośredni między hieroglifami a alfabetem fenickim. Najstarszą znaną inskrypcją paleohebrajską jest Kamień z Tel Zajit, odkryty w 2005 roku w murze stanowiska Tel-Zajit (w dolinie Bet Guwrin na nizinach starożytnej Judei). 22 litery zostały wyryte na jednej stronie kamienia o masie 17 kg, z drugą stroną przypominającą kształtem misę. Znalezisko datowane jest na połowę X wieku p.n.e. Wśród najwcześniejszych typowo hebrajskich inskrypcji znajdują się także napisy z Tall as-Safi (Gat) w Szefeli oraz Tel Rechow w dolinie Jordanu.
Pismo tzw. kalendarza z Gezer, datowane na koniec X wieku p.n.e., wykazuje znaczną podobność do współczesnego pisma fenickiego z inskrypcji z Byblos. Wyraźne cechy hebrajskie widoczne są w moabickiej inskrypcji na Steli Meszy, która powstała około 840 roku p.n.e. za panowania króla Moabu i zawiera pierwszy w historii zapis tetragramu. Podobnie stela z Tel Dan z około 810 roku p.n.e. przypomina inskrypcje hebrajskie, chociaż jej zapis klasyfikowany jest jako staroaramejski i pochodzi z okresu, gdy Dan znalazł się pod wpływami Damaszku. Inscriptiones te zawierają charakterystycznie wydłużone i ukośnie skierowane litery mem, kaf, nun, pe, literę waw pisaną w formie pionowej kreski zakończonej półkolem oraz literę taw w kształcie przypominającym X. To wskazuje na stopniowe oddalanie się formy pisma od geometrycznych inskrypcji wykonywanych rylcem w kamieniu oraz rozwój kursywy zapisywanej atramentem na papirusie i innym materiale. Na podstawie późniejszych znalezisk epigraficznych, J. Naveh zauważa, że w przeciwieństwie do rodzajów pisma aramejskiego i fenickiego, które miały dwie różne formy – pisaną kursywę i styl znany z kamiennych inskrypcji, hebrajski nie wykształcił dwóch równoległych form, lecz raczej jego ryte inskrypcje naśladowały dominującą formę kursywy zapisywanej atramentem. To zjawisko może nie być przypadkowe, biorąc pod uwagę, że ryta forma pisma wymagała wznoszenia steli, co mogło być sprzeczne z zasadami religijnymi zabraniającymi czczenia wizerunków kamiennych.
W VIII–VI wieku p.n.e. znacznie zwiększyła się liczba paleograficznych świadectw, głównie w postaci ostrakonów. Przykładem mogą być Listy z Lakisz czy datowane na VI wiek p.n.e. napisy na pieczęciach dzbanów z Gibeonu z imionami winiarzy. W Jerozolimie odkryto dziesiątki pieczęci z okresu Pierwszej Świątyni, na których zapisano imiona ich właścicieli w tym alfabecie. Ze względu na gorący i wilgotny klimat oraz zwyczaj grzebania Pism Świętych, do naszych czasów zachowały się jedynie nieliczne fragmenty tekstów spisanych na papirusie. Można jednak przypuszczać, że stosowanie tego materiału było powszechne. Bardziej swobodna i niedbała kursywa, powstająca poza obrębem pałacu i wśród elit, znana z codziennych notatek, spisów, pieczęci i podpisów właścicieli na glinianych naczyniach, sugeruje, że pisany język hebrajski stawał się coraz bardziej rozpowszechniony, a ludność tego regionu w dużej mierze stanowiła społeczeństwo piśmienne. VIII-wieczne inskrypcje w języku hebrajskim, wykazujące wiele specyficznych cech, prowadzą współczesnych badaczy do wniosku, że już w X wieku p.n.e. pismo paleohebrajskie było używane przez szerokie kręgi piśmiennicze. Roland de Vaux sugeruje, że relatywnie powszechna umiejętność pisania i czytania znajduje odzwierciedlenie w nakazie zawartym w Torze w Księdze Powtórzonego Prawa (6,9 oraz 11,20): „I zapiszesz (te słowa) na odrzwiach twojego domu i na twoich bramach”. Chociaż znaleziono bardzo niewiele inskrypcji w języku hebrajskim z X wieku, liczba materiałów epigraficznych z VIII wieku p.n.e. wskazuje na stopniowe rozprzestrzenianie się umiejętności pisania wśród ludu Królestwa Izraela i Królestwa Judy.
Inne zabytki piśmiennictwa starohebrajskiego
W 1855 roku w ruinach Sydonu odnaleziono fenicki napis składający się z 22 wersów, z których każdy zawierał około 40–50 znaków. W „United States Magazine” z lipca 1855 roku opublikowano faksymilową kopię tej inskrypcji, pochodzącej z pokrywy dużego kamiennego sarkofagu w stylu egipskim; jej treść dotyczy głównie genealogii pochowanego w sarkofagu króla Sydonu.
Prawdopodobnie najstarszym znanym pozabiblijnym potwierdzeniem użycia tytułu „Jahwe Zastępów” jest wapienna tabliczka BLMJ 4663, zapisana pismem paleohebrajskim.
Litery
Poniższa tabela przedstawia porównanie liter alfabetu fenickiego, paleohebrajskiego oraz współczesnego hebrajskiego.
Koniec stosowania
Po zdobyciu Judei przez Nabuchodonozora, gdy większość mieszkańców została uprowadzona do niewoli babilońskiej, alfabet paleohebrajski nadal był używany przez Hebrajczyków. Od V wieku p.n.e., w okresie Drugiej Świątyni, urzędowym środkiem komunikacji stał się język i pismo aramejskie, które były lingua franca Asyrii i Babilonii. Starohebrajski wciąż był stosowany m.in. przez uczonych w Piśmie do kwestii religijnych i urzędowych. W pewnych kręgach mógł przetrwać dłużej, aby ożyć później w okresie renesansu, w czasach Machabeuszy (II wieku p.n.e.). Świadczą o tym Zwoje znad Morza Martwego, wśród których odnaleziono niektóre paleohebrajskie fragmenty Tory z okresu Drugiej Świątyni: manuskrypty Księgi Rodzaju: 4Q12 i 6Q1, Księgi Wyjścia: 4Q22 oraz Księgi Kapłańskiej: 1Q3, 2Q5, 4Q11, 4Q45, 4Q46, 6Q2. W niektórych dokumentach z Kumran imię Boże JHWH zostało zapisane alfabetem paleohebrajskim (np. 1QpHab), podczas gdy resztę tekstu zapisano aramejskim pismem kwadratowym. Taką praktykę potwierdzał również św. Hieronim. Większość monet hasmonejskich oraz monet bitych przez władze świątynne i rebeliantów w czasie pierwszej wojny Żydów z Rzymianami (66–70 r. n.e.) oraz monet z czasów powstania Bar Kochby (132–135 r. n.e.) nosi oznaczenia paleohebrajskie. Monety bite podczas powstania Bar Kochby są ostatnimi znanymi zabytkami tego pisma. Można stwierdzić, że alfabet paleohebrajski całkowicie wyszedł z użycia po roku 135 n.e., kiedy to, według tradycji rabinicznej, żydowskie władze religijne zdecydowały, że stary alfabet nie jest odpowiedni do tekstów religijnych i należy używać jedynie pisma kwadratowego.
Według Talmudu babilońskiego
Mędrcy z Talmudu mieli różne opinie na temat paleohebrajskiego. Niektórzy uważali, że było ono oryginalnym pismem używanym przez Izraelitów w czasach Exodusu, podczas gdy inni twierdzili, że paleohebrajski był jedynie doraźnym sposobem zapisu w czasie, gdy oryginalne pismo asyryjskie zostało utracone. W oparciu o tę ostatnią opinię, Ezdrasz miał „przywrócić” (około 500 r. p.n.e.) alfabet asyryjski jako pierwotny alfabet hebrajski. Argumenty obu stron wywodzą się z tradycji żydowskiej oraz tradycji ustnej.
Trzecia opinia talmudyczna stwierdza, że pismo nie uległo żadnym zmianom. Wygląda na to, że Mędrzec głoszący tę opinię, pomimo licznych dowodów, nie wierzył, że alfabet paleohebrajski kiedykolwiek istniał. Twierdził, że biorąc pod uwagę kopiowanie zwojów Tory bezpośrednio od siebie, alfabet nie mógł nigdy ulec zmianie. Ta trzecia opinia została przyjęta przez ówczesnych uczonych żydowskich.
Współczesne używanie Świętego Imienia w Bibliach
Pismo paleohebrajskie zostało niedawno wprowadzone do zapisywania Świętego Imienia w niektórych Pismach. Należą do nich Zikarown Say’fer, Besorah oraz Halleluyah Scriptures. Tłumaczenia te w anglojęzycznym tekście stosują paleohebrajską formę zapisu Tetragramu oraz innych boskich imion związanych z tym mieniem.
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Joseph Naveh: Early History of the Alphabet, an introduction to West Semitic epigraphy and palaeography. Jerozolima: Magness Press, 1997. ISBN 965-223-436-2. (ang.).
