Alfabet komi

Alfabet komi to system pisma stosowany do zapisu języka komi. W ciągu swojego istnienia przechodził kilka zmian w formie graficznej. Obecny alfabet komi oparty jest na cyrylicy i w jego historii można wyróżnić pięć głównych etapów:

XIV-XVII wiek: anbur – pierwotny system graficzny;
XVIII w. – 1918 r.: alfabet oparty na cyrylicy;
1918-1932 i 1936-1938: alfabet Wasilija Mołodcowa, bazujący na zmodyfikowanej cyrylicy;
1932–1936: alfabet łaciński;
od 1938: alfabet oparty na cyrylicy.

Anbur

Pierwszy system pisma dla języka komi został stworzony przez misjonarza Stefana z Permu około 1372–1375 roku. Pismo to powstało w celu chrystianizacji obszaru Komi. Uważa się, że przy projektowaniu liter Stefan inspirował się zarówno alfabetem greckim, jak i cyrylicą. System ten nosił nazwę Anbur (od nazw pierwszych dwóch liter alfabetu) i bywa określany także jako język staropermski lub starokomiacki.

Do dzisiaj zachowało się kilka ikon z napisami w anburze oraz szereg odręcznie pisanych wierszy w książkach. Łączna objętość zachowanych, spójnych tekstów w anburze wynosi 236 słów.

Wczesne pismo oparte na cyrylicy

Od XVIII wieku teksty w języku komi były publikowane zarówno w alfabecie łacińskim, jak i cyrylicy. W drugim wydaniu książki Nicolaesa Witsena „Tataria północna i wschodnia”, opublikowanej w 1705 roku, znalazło się tłumaczenie modlitwy „Ojcze nasz” na język komi zapisane alfabetem łacińskim.

W latach 1787–1789 w książce Petera Simona Pallasa „Comparative Dictionary of All Languages and Adverbs” opublikowano około 200 słów w języku komi, zapisanych cyrylicą.

W 1808 roku Filip Kozłow, student Wołogodzkiego Seminarium Teologicznego, stworzył pierwszą gramatykę języka komi-zyriańskiego, używając alfabetu opartego na cyrylicy: А а, Б б, В в, Г г, Д д, Е е, Ж ж, З з, И и, І і, К к, Л л, М м, Н н, О о, Ӧ ӧ, П п, Р р, С с, Т т, У у, Ч ч, Ӵ ӵ, Ш ш, ъ, Ы ы, ь, Ю ю, Я я. Jednak ta praca nie została opublikowana. W 1813 roku nauczyciel tego samego seminarium, A. Flerow, wydał pierwszą drukowaną gramatykę komi – „Zyrianskaja grammatika, izdannaja ot gławnogo uprawlenija ucziliszcz”.

W latach 20. i 30. XIX wieku opublikowano wiele gramatyk i słowników komi, w których stosowano różne systemy zapisu – cyrylicę (Pawał Sawwaitow, Andreas Sjögren) i łacinkę (Matthias Castrén).

W drugiej połowie XIX wieku na podstawie wcześniej stworzonych gramatyk wykształciły się dwa główne systemy zapisu języka komi. W pracach Gieorgija Łytkina, obok standardowych rosyjskich liter, używano liter ӧ, j, oraz ligatur ԫ, ꚉ, a palatalizację oznaczano za pomocą grawisu. U wielu innych autorów na miękkość spółgłosek wskazywano poprzez literę j.

Pod koniec XIX wieku zaczęto wydawać elementarze w języku komi-zyriańskim i komi-permiackim. Elementarze były tworzone przez różnych autorów, którzy stosowali różne warianty alfabetu komi opartego na cyrylicy.

Różnice między alfabetami komi z elementarzy z XIX i początku XX wieku a współczesnym alfabetem obejmują:

komi-zyriański

Popow A. „Azbuka dla zyrianskogo junoszestwa, ili legczajszyj sposob zyrianam nauczitʹsia russkoj gramotie”. SPb, 1865. Brak liter Ё ё, Й й. Zawiera grafemy Ԫ ԫ, Ꚉ ꚉ, Ч̇ ч̇, Ъі ъі, Ѣ ѣ, Јі јі, Јо јо, Јӧ јӧ, Јы јы, Ѳ ѳ, Ѵ ѵ.
„Azbuka dla zyrian-iżemcew, żywuszczich w Pieczerskom ujezdie Archangielskoj gubiernii”. Archangielsk, 1895. Zawiera grafemy Ѣ ѣ, Ѳ ѳ.
Łytkin G. S. „Bukwarʹ zyriansko-russko-cerkownosławianskij”. SPb, 1900. Brak liter Ё ё, И и, Ф ф, Х х, Ц ц, Щ щ, Ъ ъ, Ь ь, Э э, Ю ю, Я я. Zawiera litery д̀, з̀, ј, л̀, н̀, с̀, т̀, ч̀.

komi-permiacki

„Wyddiem piermiak ponda”. Perm, 1894. Brak litery Ӧ ӧ. Zawiera litery Ѣ ѣ, Ѳ ѳ.
„Bukwarʹ dla (siewiero-wostocznych, inʹwienskich) piermiakow”. Kazań, 1897. Brak liter І і, Ф ф, Х х, Ц ц, Щ щ. Zawiera litery Ӂ ӂ, З̆ з̆, Ш̆ ш̆, Ы̆ ы̆.
„Bukwarʹ dla piermiakow Iwienʹskogo kraja”. Kazań, 1899. Brak liter І і, Ц ц, Щ щ. Zawiera litery Ӂ ӂ, З̆ з̆, йи, Ӵ ӵ, ъи, Ѳ ѳ.
„Bukwarʹ dla (siewiero-wostocznych, inʹwienskich) piermiakow”. Kazań, 1900. Brak liter І і, Ф ф, Х х, Ц ц, Щ щ. Zawiera litery Ӂ ӂ, З̆ з̆, Ӵ ӵ, Ы̆ ы̆.
Popow E. „Wyddiem komi otir czeladʹ ponda”. Kazań, 1904. Brak liter Ӧ ӧ, Ф ф, Х х, Ц ц, Щ щ. Zawiera litery д̅з̅, д̅ж̅, ч̅ш̅, Ѣ ѣ, Ӭ ӭ.
Moszegow K. „Bukwarʹ dla piermiackich dietiej (na czerdynskom narieczii)”. Kazań, 1908. Brak liter Ъ ъ, Ь ь. Zawiera litery Ӝ ӝ, Ӟ ӟ, Ӵ ӵ, Ѳ ѳ.

Ze względu na brak standaryzowanego alfabetu i niewielką liczbę publikacji w języku komi (w latach 1813–1914 wydano około 60-70 książek i broszur w tym języku), alfabety te nie zyskały popularności wśród ludności posługującej się językiem komi.

Alfabet Mołodcowa

W 1918 roku nastąpił rozwój użycia języka komi: wprowadzono nauczanie tego języka w szkołach, a także zaczęto publikować artykuły w języku komi w lokalnych gazetach. W takich okolicznościach pojawiła się konieczność stworzenia standaryzowanego alfabetu oraz norm ortograficznych.

W maju i czerwcu 1918 roku w Syktywkarze odbyło się spotkanie nauczycieli, na którym Wasilij Mołodcow przedstawił swój projekt alfabetu dla języka komi. W sierpniu tego samego roku na spotkaniu nauczycieli w Ust’-Wymie zatwierdzono alfabet Mołodcowa. Brak odpowiednich czcionek uniemożliwił natychmiastowe rozpoczęcie publikacji w tym alfabecie, dlatego do 1920 roku stosowano zmodyfikowany alfabet rosyjski, opracowany przez Andrieja Cembiera.

Alfabet Mołodcowa był oparty na cyrylicy, ale zawierał kilka specyficznych liter oznaczających miękkie spółgłoski oraz afrykaty. Od 1921 roku zaczęto wydawać książki zapisane tym alfabetem.

Pismo po 1932 roku

W 1924 roku profesor A.Gren zaproponował latynizację alfabetu komi. Zgodnie z jego projektem, alfabet miał zawierać następujące litery: A a, B b, D d, Dj dj, E e, G g, Zs zs, Dzs dzs, I i, J j, K k, L l, Lj lj, M m, N n, Nj nj, O o, Ö ö, P p, R r, S s, Sj sj, Sch sch, Cs cs, Csj csj, T t, Tj tj, U u, V v, Y y, Z z, Zj zj, Dz dz. Wówczas niewiele osób poparło projekt Grena, jednak w ZSRR rozpoczął się proces latynizacji alfabetów. W 1929 roku na konferencji językowej przyjęto rezolucję o konieczności przejścia na alfabet łaciński, korzystając z doświadczeń latynizacji alfabetów tureckich ludów ZSRR. W wrześniu 1930 roku Biuro Komitetu Regionalnego Komi Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego postanowiło zmienić system zapisu języka komi z cyrylicy na łacinkę. Sam alfabet został zatwierdzony w listopadzie 1931 roku, po czym zaczęto wydawać publikacje sporządzone z wykorzystaniem nowego systemu zapisu.

Łaciński alfabet komi stał się de facto transliteracją alfabetu Mołodcowa – zachował ścisłą fonemiczność, oznaczenie miękkich spółgłosek poprzez dodanie „ogona” do litery oraz specjalne znaki dla afrykat. Tym samym zachowano zarówno zalety, jak i wady poprzedniego alfabetu.

Zmiany polityczne w ZSRR w połowie lat 30. XX wieku doprowadziły do porzucenia alfabetu łacińskiego na rzecz cyrylicy. Przywrócono alfabet Mołodcowa, ale w 1938 roku zastąpiono go nową wersją cyrylicy, która była znacznie bliższa ortografii rosyjskiej.

Dla języka komi-permiackiego, w maju 1937 roku, Okręgowa Komisja Alfabetyczna zatwierdziła alfabet zawierający wszystkie 33 litery alfabetu rosyjskiego oraz dodatkowe znaki: Җ җ, Ҙ ҙ, І і, Ӧ ӧ, Ӹ ӹ (autor projektu – W. Jakimow). W lipcu 1937 roku ta wersja alfabetu została poddana dyskusji w leningradzkim oddziale Instytutu Języka i Pisma, gdzie przeszła pewne zmiany – Ә ә, Җ җ, Ҙ ҙ, І і, Ӵ ӵ stały się dodatkowymi znakami dla 33 liter podstawowego alfabetu. Jednak kilka dni później Centralny Instytut Języka i Pisma w Moskwie zalecił zastąpienie znaków Җ җ, Ҙ ҙ, Ӵ ӵ dwuznakami дж, дз, тш. W ostatecznej wersji alfabetu znak Ә ә został zastąpiony przez Ӧ ӧ.

Współczesny alfabet

Współczesny alfabet dla języków komi-zyriańskiego i komi-permiackiego został wprowadzony w 1938 roku. Zawiera wszystkie litery alfabetu rosyjskiego oraz znaki Ӧ ӧ i І і. Dwuznaki дж, дз i тш służą do oznaczania afrykat.

Litera I („twarde i”) stosowana jest po literach д, з, л, н, с, т w celu oznaczenia ich twardości (przed „normalną” są one miękkie). Na miękkość spółgłoskach wskazuje miękki znak występujący po nich.

Obecny alfabet komi:

Język komi-jaźwiński, który przez długi czas uważany był za jeden z dialektów permskiego języka komi, uzyskał własny alfabet dopiero na początku XXI wieku, kiedy to opublikowano pierwszy elementarz w tym języku. Alfabet tego dialektu zawiera wszystkie litery alfabetu rosyjskiego, specyficzne znaki Ӧ ӧ, Ө ө, Ӱ ӱ oraz digrafy дж, дч, тш. Późniejszy słownik rosyjsko-komi-jazwiński obejmuje alfabet, który oprócz 33 liter rosyjskich zawiera także І і, Ӧ ӧ, Ө ө, Ӱ ӱ. Jednocześnie afrykaty oznaczane są kombinacjami liter дз, дж, тш oraz litery ч.

Publikacje w dialekcie iżemskim języka komi korzystają ze standardowego alfabetu komi.