Alfabet kabardyjski
Alfabet kabardyjski to system pisma, który służy do zapisu języka kabardyjskiego. W ciągu swojego istnienia przeszedł wiele zmian w swojej formie graficznej i był kilkakrotnie reformowany. Obecnie opiera się na cyrylicy, ale w diasporze, obok cyrylicy, używany jest także alfabet łaciński.
W historii alfabet kabardyjski korzystał z następujących systemów zapisu:
- Pismo arabskie – od początku XIX wieku do lat 20. XX wieku.
- Łacinka – od początku XX wieku do współczesności, szczególnie popularna w latach 1923–1936.
- Cyrylica – od początku XIX wieku do współczesności, rozpowszechniona od 1936 roku.
Wczesne alfabety
Początki piśmiennictwa w języku kabardyjskim datuje się na początek XIX wieku. Istnieją również próby identyfikacji niektórych średniowiecznych zabytków epigraficznych jako zapisanych w kabardyjskim. W drugiej połowie XVIII wieku rosyjscy i europejscy naukowcy rozpoczęli pierwsze eksperymenty związane z dokumentowaniem języka kabardyjskiego. Pierwszym krokiem w tworzeniu kabardyjskiego piśmiennictwa był alfabet oparty na cyrylicy, stworzony przez I. Gracilewskiego, nauczyciela Uniwersytetu w Petersburgu, w 1829 roku dla potrzeb edukacji eskadry kabardyjskiej.
Alfabety Nogmowa
W 1825 roku kabardyjski nauczyciel Szora Nogmow opracował alfabet kabardyjski oparty na piśmie arabskim, który zawierał 42 litery, z czego 15 zostało stworzonych przez niego, aby oznaczyć dźwięki charakterystyczne dla języka kabardyjskiego.
W 1830 roku, po zapoznaniu się z pracami Gracilewskiego, Nogmow stworzył nową wersję alfabetu, bazującą na cyrylicy. Używał go do spisywania tekstów ludowych oraz opracowywania słownictwa i gramatyki. Aby zaznaczyć specyficzne dźwięki kabardyjskie, wprowadził znaki diakrytyczne. Choć występowały pewne niekonsekwencje w użyciu liter, alfabet Nogmowa obejmował znaki takie jak: а, б, п̑, п, т, ц, ж, ч̑, х̑, х̇, д, з̑, р, з, ц, с, ш, ш̑, т̑, ж̑, г̇, ф, ф̑, в, к̑, к̈, к̇, к, г, дж, л, л̑, л̇, м, н, о, һ, х, и, і, ѣ, ы, у, ю, ъ, ь. Mimo że alfabet Nogmowa był dobrze przystosowany do złożonej fonetyki kabardyjskiego, nie doprowadził do stworzenia narodowego systemu pisma.
Alfabety Usłara i jego zwolenników
W 1862 roku naukowiec Piotr Usłar, przy wsparciu pedagoga Umara Biersieja, stworzył nową wersję alfabetu kabardyjskiego opartą na cyrylicy. Biersiej wcześniej opracował alfabet adygejski na podstawie pisma arabskiego. W 1865 roku Kazi Atażukin, nauczyciel ze szkoły kabardyjskiej w Nalczyku, wykorzystując alfabet Usłara, opublikował w Tbilisi „alfabet kabardyjski”.
W latach 90. XIX wieku L. Łopatinski badał język kabardyjski, udoskonalając alfabet Usłara, tworząc słownik oraz gramatykę. Wokół niego zawiązał się krąg wykształconych Kabardyjczyków, w tym P. Tambiew, który w 1906 roku poprawił cyrylicę kabardyjską i opublikował elementarz. Inną wersję cyrylicy, także opartą na alfabecie Usłara, stworzył Tatłustan Szeretłokow w 1916 roku, wydając elementarz w 1920 roku.
Pismo arabskie dla języka kabardyjskiego
Na przełomie XIX i XX wieku podjęto kolejne próby stworzenia pisma kabardyjskiego w oparciu o pismo arabskie. W 1881 roku poeta Bekmurza Paczew opracował taki alfabet. W 1908 roku Nuri Cagow stworzył kolejną wersję, która była wielokrotnie poprawiana. Ta wersja znalazła dość powszechne zastosowanie, a w 1910 roku opublikowano kilka książek, w tym elementarz. Podobnie jak w alfabecie Paczewa, zastosowane zostały znaki diakrytyczne do oznaczenia specyficznych fonemów kabardyjskich. Równolegle, w 1916 roku T. Szeretłokow stworzył alfabet arabski dla kabardyjskiego, wydając kilka książek w tym piśmie po rewolucji październikowej.
Na początku XX wieku Czerkiesi mieszkający poza Rosją podjęli próby stworzenia narodowego systemu pisma. W 1909 roku Muhammed Pczegatłukow, żyjący w Imperium Osmańskim, opracował alfabet kabardyjski oparty na arabskim.
Alfabet łaciński
Latynizacja w ZSRR
W latach 20. XX wieku w ZSRR rozpoczął się proces latynizacji pisma. Alfabet kabardyjski był jednym z pierwszych, który został przekształcony na łacinkę. W maju 1923 roku B. Churanow opracował i opublikował pierwszy projekt alfabetu zlatynizowanego. W 1924 roku Churanow, uwzględniając sugestie naukowca Nikołaja Jakowlewa, wprowadził szereg zmian, a ta wersja stała się oficjalna, zaczynając być używana w książkach, gazetach i szkołach. Po reformie alfabet wyglądał następująco: а b w d g ꜧ е ӡ z ž ⱬ i j k ⱪ q qh l lh m n o p ph r s š ş t th v f fh x х̌ ɦ c ç ch y h u è ù â ỳ.
W 1925 roku alfabet Churanowa został udoskonalony przez T. Borukajewa. Jego wersja wyglądała tak: A a, B b, V v, D d, E e, G g, Gu gu, Z z, Ž ž, Z̧ z̧, Ӡ ӡ, Ꜧ ꜧ, Ꜧu ꜧu, I i, J j, K k, Ku ku, Ⱪ ⱪ, Ⱪu ⱪu, Q q, Qu qu, Qh qh, Qhu qhu, L l, Lh lh, M m, N n, O o, P p, Ph ph, R r, S s, Š š, Ş ş, T t, Th th, U u, F f, Fh fh, X x, Xu xu, X̌ x̌, X̌u x̌u, ɦ, C c, Ç ç, Ch ch, Y y, H h, ’, Ù ù, Je je, Jo jo, Ju ju, Ja ja.
I (1926) i II (1928) Kongresy turkologiczne zalecały wszystkim narodom Związku Radzieckiego przejście na alfabet łaciński oraz ujednolicenie wcześniej stworzonych zlatynizowanych alfabetów. W wyniku tego wprowadzono znaczące zmiany w alfabecie kabardyjskim, zbliżając go graficznie do alfabetów innych narodów kaukaskich. W 1930 roku zreformowany alfabet został oficjalnie zatwierdzony przez Centralny Komitet Wykonawczy Kraju Północnego Kaukazu i był używany do 1936 roku.
Latynizacja w diasporze
W 1926 roku w Syrii opracowano zlatynizowany alfabet kabardyjski, który zawierał dodatkowe litery ç ğ ı ş ʌ x̆ dj dz ll tç ts oraz znaki diakrytyczne, takie jak umlaut (¨), grawis (’) i cyrkumfleks (ˆ). Po II wojnie światowej Szaban Kubow stworzył kolejny alfabet dla Czerkiesów z Syrii i Jordanii, a od 1952 roku w tym alfabecie ukazało się kilka książek, przy czym nie stosowano znaków diakrytycznych (z wyjątkiem ç i é).
W Turcji najczęściej używanym alfabetem w diasporze czerkieskiej jest cyrylica, jednak organizacja publiczna ADDER promuje alfabet łaciński. Proponowany przez ADDER alfabet wygląda następująco: A a, B b, C c, Ç ç, Ć ć, D d, E e, É é, F f, Ḟ ḟ, G g, Ǵ ǵ, Ğ ğ, H h, Ḣ ḣ, I ı, İ i, J j, Ĵ ĵ, K k, Ḱ ḱ, Ǩ ǩ, L l, Ĺ ĺ, M m, N n, O o, Ö ö, P p, Ṕ ṕ, Q q, R r, S s, Ś ś, Š š, Ş ş, Ṩ ṩ, T t, Ṫ ṫ, U u, Ü ü, W w, V v, X x, Y y, Z z, Ź ź. Od połowy 2010 roku alfabet ten (z niewielkimi zmianami) został wprowadzony do edukacji szkolnej.
Współczesny alfabet
W 1936 roku alfabet kabardyjski stał się jednym z pierwszych alfabetów w ZSRR dostosowanych do zapisu cyrylicą. Autorem konwersji był Tuta Borukajew. Jednak liczba apostrofów sprawiła, że alfabet był niewygodny, dlatego dwa lata później został zreformowany przez komisję pod przewodnictwem Nikołaja Jakowlewa, przyjmując współczesną formę.
Alfabet kabardyjski z lat 1936–1938 miał następujące litery: А а, ’А ’а, Б б, В в, Г г, Гъ гъ, Д д, Е е, Ж ж, Жь жь, З з, И и, Й й, К к, К’ к’, Л л, Ль ль, Л’ л’, М м, Н н, О о, П п, П’ п’, Р р, С с, Т т, Т’ т’, У у, ’У ’у, Ф ф, Ф’ ф’, Х х, Хь хь, Хъ хъ, Ц ц, Ц’ ц’, Ч ч, Ш ш, Щ щ, Щ’ щ’, Ъ ъ, Ы ы, Ь ь, Э э, Ю ю, Я я.
Obecny alfabet kabardyjski przyjął następującą formę:
Wielokrotnie pojawiały się propozycje reformy cyrylicy kabardyjskiej. W 1970 roku w gazecie „Lenin guegu” opublikowano projekt, który niemal całkowicie odrzucał di-, tri- i tetragrafy, ale nigdy nie został zrealizowany. Zgodnie z tym projektem alfabet miał wyglądać następująco: а ә б в г гу ғ ғу д дж дз е ё ж җ з и й к ку ʀ ʀу қ қу q qу л љ ӆ м н о п п̧ р с тҭ у ф v х ӿ ӿу х̌ ц ç ч ш s ş ь ю я I Iу h. W latach 90. XX wieku stworzono projekt ujednolicenia alfabetu kabardyno-czerkieskiego i adygejskiego, który w 1999 roku został zatwierdzony na konferencji naukowej w Nalczyku, ale nigdy nie został wprowadzony w życie.
