Alfabet grecki

Alfabet grecki

Alfabet grecki to system pisma, który powstał około IX wieku p.n.e. i był używany do zapisu języka greckiego, a także niektórych innych języków ludów, które znajdowały się pod wpływem kultury greckiej. Litery tego alfabetu służyły Grekom do zapisywania liczb oraz jako notacja muzyczna. Jego powstanie było wynikiem kontaktów z ludami Lewantu, a sam alfabet wywodzi się z alfabetu fenickiego. W wczesnej starożytności istniały różne lokalne formy alfabetu greckiego, które zostały wypierane przez formę jońską w okresie klasycznym. Ta ostatnia jest wciąż używana do zapisu nowogreckiego. Alfabet grecki znajduje także zastosowanie w naukach przyrodniczych, ścisłych i technicznych jako oznaczenie różnych pojęć.

Litery

Podstawowe

Alfabet grecki składa się z 24 podstawowych liter, które w większości są używane do dziś.

Nieużywane współcześnie

Niektóre litery występowały w piśmie greckim jedynie w archaicznych i średniowiecznych okresach, w niektórych dialektach lub do zapisu cyfr (takie jak digamma, stigma, heta, kaj, san, koppa, sampi). Litery stigma i kaj są interpretowane jako ligatury liter sigma i tau oraz kappa i joty.

Używane w innych językach

Litera jot została wprowadzona do alfabetu greckiego, aby zapisywać głoskę [j] w dialekcie arwanickim języka albańskiego. Dodatkowo, lingwiści XIX wieku używali litery jot w alfabecie greckim, aby zapisać fonem /j/ w rekonstruowanej archaicznej grece, odpowiadający głosce „i” po samogłosce. Utrata tego fonemu miała miejsce w archaicznej grece. W lingwistyce grafem ten jest używany głównie w gramatyce historycznej archaicznej greki dla wyjaśnienia zjawisk językowych oraz rekonstrukcji procesów fonetycznych i morfologicznych.

Litera szo została dodana do alfabetu greckiego dla zapisu głoski [ʃ] w języku baktryjskim.

Zapisywanie liczb

Alfabet grecki był również wykorzystywany do zapisu liczb. Pierwsze dziewięć liter odpowiadało liczbom od 1 do 9, następne dziewięć oznaczało wielokrotności liczby 10, a kolejne dziewięć umożliwiało zapis wielokrotności liczby 100. W celu zapisania liczb stosowano dodatkowe 4 litery: digamma ⟨Ϝ⟩, stigma ⟨Ϛ⟩, koppa ⟨Ϟ⟩ i sampi ⟨Ϡ⟩.

Ten system zapisu liczb jest wciąż używany w języku greckim do oznaczania rozdziałów w książkach oraz paragrafów w kodeksach.

Dyftongi i kombinacje literowe

• W fonologii greckiej spółgłoska nosowa tylnojęzykowo-miękkopodniebienna [ŋ] stanowi osobny fonem.

Sposób pisania

Początkowo pismo greckie było zapisywane od prawej do lewej, podobnie jak w pismach semickich. Następnie przyjęto system zwany bustrofedonem, w którym pisano naprzemiennie od prawej do lewej i od lewej do prawej – ostatnie znane zastosowania tego systemu pochodzą z Gortyny na Krecie (V w. p.n.e.), natomiast w Atenach od około 550 p.n.e. pisano od lewej do prawej.

Początkowo Grecy pisali wszystkie litery, wyrazy i zdania jednym ciągiem, nie znając minuskuły, odstępów między wyrazami, znaków diakrytycznych ani interpunkcyjnych. Aby ułatwić lekturę tekstu pisanego w ten sposób, w inskrypcjach stosowano czasem pionową kreskę | lub trójkropek ⫶ do rozdzielania niektórych wyrazów. W starożytności używano wyłącznie wielkich liter (kapitała) oraz kursywy (stosowanej od V wieku p.n.e. w dokumentach urzędowych), a minuskuła pojawiła się dopiero w IX wieku n.e.

Znaki diakrytyczne

Klasyczne pismo greckie posiada trzy znaki diakrytyczne do oznaczania akcentów, dwa do dyftongów, dwa do przydechów oraz rzadko występujący znak tremy.

Przydech (łac. spiritus)

Greckie słowa zaczynające się od samogłoski lub dyftongu otrzymują znak diakrytyczny przy tej samogłosce lub dyftongu. W przypadku dyftongów znak przydechu umieszcza się przy drugiej samogłosce. Istnieją dwa rodzaje przydechów:

῾ – przydech mocny (spiritus asper), wymawiany podobnie jak polskie h.

᾿ – przydech słaby (spiritus lenis), niewymawiany.

Oprócz samogłosek i dyftongów, przydech otrzymuje także litera rho. Gdy rho występuje na początku wyrazu, zawsze ma przydech mocny. Podwójna litera rho w środku wyrazu ma przydech słaby nad pierwszą literą i przydech mocny nad drugą – w typografii te przydechy często się nie zaznacza, a w transkrypcji zbitkę ρρ zapisuje się zazwyczaj jako rrh.

Przykłady:

• ἁρμονία – harmonia
• ἰδέα – idea, pojęcie
• Εὐρώπη – Europa
• ῥῶ – litera rho
• Βορρᾶς lub rzadziej Βοῤῥᾶς – Boreasz – wiatr północny

Oznaczanie akcentów

Język grecki ma trzy rodzaje akcentów. Oznaczenia akcentów, wprowadzone przez gramatyków aleksandryjskich, zaznaczane są przy każdym słowie, z wyjątkiem nielicznych słów nieakcentowanych (enklityk i proklityk). Akcenty to: akcent wysoki (łac. [accentus] acutus, gr. ὀξύς, ostry), akcent niski (łac. [accentus] gravis, gr. βαρύς, ciężki, stłumiony) oraz akcent przeciągły (łac. [accentus] circumflexus, gr. περισπώμενος, zagięty).

Przykłady:

• akcent wysoki: φίλος – przyjaciel;
• akcent niski: nie występuje nad pojedynczym wyrazem, pojawia się zawsze w toku zdania, zastępując acutus stojący nad ostatnią zgłoską wyrazu, o ile nie następuje po niej znak przestankowy lub enklityka;
• akcent przeciągły: δῆμος – lud.

Akcenty i przydechy

Jeśli wyraz zaczynający się od samogłoski piszemy małą literą, znaki przydechu i akcentu umieszczamy nad samogłoską. W przypadku dużej litery znaki te stawiamy przed samogłoską. Gdy wyraz zaczyna się od dyftongu, znaki akcentu i przydechu umieszczamy nad drugą literą dyftongu, niezależnie od tego, czy wyraz piszemy małą, czy dużą literą. Akcenty i przydechy w dyftongach niewłaściwych z ι adscriptum lub z ι subscriptum zapisuje się jak w wyrazach zaczynających się od samogłoski pojedynczej. Akcenty acutus i gravis stawiamy po znaku przydechu, a circumflexus nad znakiem przydechu.

Dyftongi

Dyftongi greckie dzielą się na właściwe i niewłaściwe (wymawiane jako pojedyncza samogłoska). Właściwe to: αι, ει, οι, υι, αυ, ευ, ηυ, natomiast niewłaściwe to: ᾳ, ῃ, ῳ, ου. Jeśli wyraz piszemy wielką literą, w dyftongach właściwych tylko pierwsza litera jest duża. Znak diakrytyczny w niewłaściwych dyftongach ᾳ, ῃ, ῳ pochodzi od małej litery jota i nosi nazwę iota subscriptum. Kiedy te dyftongi są pisane wielką literą, pierwszą literę dyftongu zapisujemy jako wielką, a jotę obok, nie wymawiając jej (nazywając ją iota adscriptum, tj. Αι, Ηι, Ωι). Ułatwieniem w określeniu, czy Αι jest dyftongiem właściwym, czy nie, jest fakt, że w dyftongach właściwych akcent i przydech znajdują się na drugiej głosce, a w niewłaściwych na pierwszej, np. dyftong właściwy: αἰ-Αἰ, dyftong niewłaściwy ᾀ-Ἀι.

Systemy politoniczny i monotoniczny

System politoniczny jest historycznym systemem ortografii języka greckiego, który kształtował się od czasów hellenistycznych do końca czasów bizantyjskich. W 1982 roku zastąpiono go systemem monotonicznym, chociaż wielu Greków nadal korzysta z systemu politonicznego. Cechą charakterystyczną systemu politonicznego jest rozbudowana diakrytyka, która odzwierciedla starożytną wymowę języka greckiego.

System monotoniczny to uproszczona forma ortografii języka nowogreckiego, wprowadzona przez parlament grecki w 1982 roku dla katharewusy i demotyku. Zastępuje on tradycyjne greckie akcenty (acutus, gravis i circumflexus) jednym akcentem, oznaczającym acutus (´). Rezygnuje również z użycia spiritus asper i spiritus lenis.

Uproszczenie ortografii było motywowane skomplikowaniem ortografii politonicznej oraz trudnościami w jej nauce. Znaki diakrytyczne systemu politonicznego nie oddają współczesnej wymowy, przekazując jedynie informacje o etymologii słów i ich wymowie starożytnej. System monotoniczny jest odrzucany przez wielu Greków, którzy uważają, że system politoniczny łączy ich z przeszłością. Cerkiew grecka wciąż korzysta z systemu politonicznego, w którym wciąż drukuje wiele książek. Trudność w obronie systemu politonicznego wynika z faktu, że greka nie była zapisywana w starożytności przy użyciu tego systemu, który wprowadzono stopniowo w czasach bizantyjskich. Klasyczną grekę powszechnie zapisuje się za pomocą systemu politonicznego.

Interpunkcja grecka

Od okresu hellenistycznego w języku greckim używa się czterech znaków interpunkcyjnych:

• . – kropka, pełni funkcję podobną do polskiej;
• , – przecinek, także pełni funkcję podobną do polskiej;
• · – kropka środkowa, funkcjonuje jako średnik i dwukropek;
• ; – znak wyglądający jak średnik, pełni funkcję pytajnika.

Historia alfabetu greckiego

Pisma linearne A i B

Pierwszym pismem Greków, używanym w dialekcie mykeńskim, było pismo linearne B, powstałe w XIV wieku p.n.e., wywodzące się prawdopodobnie z przedgreckiego pisma linearnego A. Odkrywcą pisma linearnego B jest Arthur Evans, a odczytali je w 1952 roku brytyjski architekt Michael Ventris i filolog klasyczny John Chadwick. Pismo linearne A składa się z około 110 znaków, prawdopodobnie sylabicznych, podczas gdy pismo linearne B zawiera około 90 znaków sylabicznych. Było zapisywane na glinianych tabliczkach, przechowywanych głównie w Knossos oraz Mykenach, Pylos, Tebach i Tyrynsie. Z pismem linearnym B spokrewnione jest pismo cypryjskie (sylabariusz cypryjski), stosowane do V wieku p.n.e. Pismo linearne B nie było dobrze przystosowane do fonetyki języka greckiego, co mogło być przyczyną braku znanych tekstów literackich z okresu mykeńskiego. Całkowicie wyszło z użycia wraz z wędrówką Dorów (XII w. p.n.e.).

Powstanie alfabetu greckiego

Alfabet grecki wywodzi się z alfabetu fenickiego. Powstał w X lub IX wieku p.n.e. w wyniku kontaktów handlowych Greków z ludami Lewantu. Potwierdzają to podobieństwa w kształcie liter, ich nazwach oraz przekazach mitologicznych (zob. Kadmos). Pismo fenickie było spółgłoskowe, a Grecy zaadaptowali do zapisu samogłoski znaki fenickie, które nie występowały w ich języku. Mimo dodania oznaczeń dla samogłosk, alfabet grecki nie był doskonały, ponieważ brakowało mu znaków dla dwuznaków oraz rozróżnienia zapisu niektórych samogłosk różniących się iloczasem (alfy, joty i ipsylonu), a także występowały znaki dla zbitków spółgłoskowych.

Niektóre teorie sugerują, że współczesny alfabet grecki nie wywodzi się bezpośrednio z alfabetu fenickiego, lecz ma wspólnego przodka w postaci jednego z alfabetów anatolijskich lub kananejskich.

Mity o powstaniu alfabetu greckiego

Mitografowie twierdzą, że pięć samogłosek oraz spółgłoski beta i tau wynalazły Mojry lub Io, siostra Foroneusa. Pozostałe jedenaście spółgłosków wynalazł Palamedes, syn Naupliosa. Grecki bóg Hermes zawarł głoski w piśmie, którego znaki przypominały kliny, na wzór toru lotu poświęconych mu żurawi. To pismo miał sprowadzić do Grecji Kadmos, zmieniając kolejność liter. Z tego powodu litera alfa, przypominająca kształtem wołu, została umieszczona na pierwszej pozycji – litera alfa symbolizuje także greckie słowo alphe, oznaczające zeszyt, oraz alphein, co znaczy „wynajdywać”, a także Alfios, nazwa największej rzeki (zob. etymologia ludowa). Pozostałe spółgłoski greckie miały być utworzone przez Symonidesa z Samos i Epicharma z Sycylii, a dwie samogłoski dodać kapłani Apollina, aby jedna samogłoska przypadała na każdą ze strun liry boga. Mitologiczny przekaz o przeniesieniu alfabetu do Grecji przez Fenicjanina Kadmosa jest jednym z dowodów na jego fenickie pochodzenie. Mitografowie rzymscy podają podobną legendę o przeniesieniu alfabetu do Italii przez Ewandera z Arkadii, którego matka Karmenta ustaliła piętnaście znaków pisma łacińskiego.

Podobieństwo pisma Kadmosa do klinów może sugerować, że alfabet grecki pochodzi z alfabetu ugaryckiego, co potwierdzają także znaczne podobieństwa greckich nazw liter do ich ugaryckich odpowiedników.

Alfabet grecki stał się z kolei podstawą wielu innych alfabetów, w tym najbardziej znanego, czyli alfabetu łacińskiego (poprzez alfabet etruski) oraz cyrylicy.

Inne języki zapisywane za pomocą alfabetu greckiego

Alfabet grecki od starożytności do dnia dzisiejszego jest używany nie tylko do zapisu języka greckiego, ale także do wielu innych języków ludów, które były pod wpływem kultury greckiej.

Wykorzystanie alfabetu greckiego w starożytności obejmowało m.in.:

• Większość języków Azji Mniejszej, np. alfabety używane do zapisu języka lidyjskiego i frygijskiego, które były nieznacznie zmodyfikowanymi wczesnymi formami alfabetu greckiego – podobnie jak alfabety ludów Italii.
• Niektóre języki paleobałkańskie, np. język tracki. Dla innych języków i dialektów używanych w sąsiedztwie terenów greckich, takich jak język macedoński, nie zachowały się żadne ciągłe teksty, a jedynie pojedyncze słowa zapisane alfabetem greckim w tekstach greckich.
• W południowej Francji zachowały się inskrypcje w języku galijskim (około 300 p.n.e.).
• Transkrypcja tekstu hebrajskiego Biblii wydanej przez Orygenesa (Hexapla).
• Język baktryjski (około 250-800 n.e.).
• Alfabet koptyjski, czyli współczesny alfabet grecki uzupełniony o kilka liter z demotyki.
• Język nubijski w Makurii (obecnie Sudan), który do XV wieku był zapisywany alfabetem greckim, wzbogaconym o trzy litery koptyjskie, dwa znaki pochodzące z pisma meroe oraz dwuznak składający się z dwóch greckich liter gamma do zapisu ŋ.
• Zachowany z VIII wieku tekst arabskojęzyczny, zapisany alfabetem greckim.

W nowożytności wykorzystanie alfabetu greckiego obejmowało:

• język turecki prawosławnych Turków (Karmanlidów), który często był zapisywany za pomocą alfabetu greckiego i nazywany „karamanlidika”.
• Od XV wieku zapisywany alfabetem greckim był dialekt toskijski języka albańskiego. Drukarnia w Moschopolis w XVIII wieku wydrukowała kilka tekstów albańskojęzycznych w alfabecie greckim. Dopiero w 1908 roku na konferencji w Bitoli przyjęto i ustandaryzowano alfabet łaciński dla obu dialektów albańskich (toskijskiego i gegijskiego). Jednak Albańczycy w Grecji, mówiący dialektem arwanickim (odmianą toskijskiego), wciąż używają opartego na greckim alfabetu arwanickiego.
• Pewne dialekty południowosłowiańskie, zbliżone do współczesnego macedońskiego, zachowały się jako zapisy w alfabecie greckim, chociaż współczesny język macedoński korzysta z alfabetu cyrylickiego.
• Język arumuński (zbliżony do języka rumuńskiego dialekt zamieszkujących Grecję Wołochów), który często zapisywany jest za pomocą alfabetu greckiego. Ustandaryzowana ortografia tego języka jeszcze nie istnieje, jednak wydaje się, że przyjmie pismo łacińskie i ortografię języka rumuńskiego.
• Język gagauski, turecki język używany w Mołdawii aż do 1957 roku, kiedy to przyjęto cyrylicę. Obecnie korzysta się z alfabetu łacińskiego i ortografii wzorowanej na tureckiej.
• Surguch, język turecki używany przez niewielką liczbę prawosławnych mieszkańców północnej Grecji.
• Język urum, używany przez niektóre grupy Tatarów na Krymie, różny od języka Tatarów krymskich, który do XX wieku był zapisywany za pomocą alfabetu greckiego.

Klasyczny alfabet grecki w HTML

Znaki klasycznego alfabetu greckiego w HTML to:

Zobacz też

lista jednoliterowych skrótów i symboli zapisywanych literami alfabetu greckiego

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Unikod, U0370.pdf (ang.)

Marian Auerbach, Marian Golias: Gramatyka grecka. Brak numerów stron w książce

Robert Graves: Mity greckie. Brak numerów stron w książce

Oktawiusz Jurewicz: Gramatyka historyczna języka greckiego. Brak numerów stron w książce

Ewa Wipszycka: Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu. Brak numerów stron w książce