Alfabet baszkirski
Alfabet baszkirski (baszk. башҡорт яҙыуы) to system pisma używany do zapisu języka baszkirskiego. Od momentu jego wprowadzenia, jego forma graficzna była kilkukrotnie modyfikowana. Aktualnie, współczesne pismo baszkirskie opiera się na cyrylicy. W historii tego alfabetu można wyróżnić trzy główne etapy:
- XIX w. – początek XX w. – pierwsze próby wprowadzenia alfabetu na bazie pisma arabskiego i cyrylicy
- 1923–1930 – alfabet baszkirski oparty na arabskim
- 1930–1940 – alfabet baszkirski oparty na łacińskim
- od 1940 – alfabet stworzony na podstawie cyrylicy
Historia
Początki
Do połowy XIX wieku podstawowym językiem piśmiennictwa baszkirskiego był język turki oraz jego lokalna odmiana, znana jako język starotatarski. W języku turki stworzono wiele dzieł literackich, w tym utwory XIX-wiecznych poetów, takich jak A. Kargały, T. Jałsygułow, Ch. Salichow, G. Sokoroja, Akmułły, M. Umietbajewa i innych. Do zapisu języka turki używano alfabetu arabskiego, a w literaturze z tego okresu można zauważyć liczne cechy charakterystyczne dla mówionego języka baszkirskiego.
W 1869 roku Mirsalikh Bekczurin opublikował pierwszą gramatykę baszkirską zatytułowaną „Naczalnoje rukowodstwo k izuczeniju arabskogo, piersidskogo i tatarskogo jazykow s narieczijami bucharcew, baszkir, kirgizow i żytielej Turkiestana”. W tej pracy, napisanej w południowym dialekcie języka baszkirskiego przy użyciu pisma arabskiego, autor zamieścił bajkę pt. „Батыр батша əкиəте”.
W latach 60. XIX wieku misjonarz i pedagog N. I. Ilimskij w swojej pracy „Wstupitielnoje cztienije w kurs turiecko-tatarskogo jazyka” zasugerował wykorzystanie cyrylicy do zapisu alfabetu baszkirskiego. Na podstawie tej publikacji, na przełomie XIX i XX wieku, opublikowano kilka projektów alfabetów baszkirskich. Pierwszy z nich, wydany w 1892 roku w Orenburgu, był autorstwa W. W. Katarinskiego (przedruk w 1898 i 1906 roku). Projekt ten zawierał wszystkie litery ówczesnego alfabetu rosyjskiego (z wyjątkiem ё, й, ѳ, ѵ) oraz dodatkowe litery: ä, г̇, ҥ, ö, ӳ. W 1907 roku A. G. Biessonow wydał „Bukwarie dla baszkir”, który również uwzględniał litery alfabetu rosyjskiego (poza ё, й) oraz dodatkowe znaki: ä, г̣, д̣, ҥ, ö, с̣, ӱ. Jeszcze jedną propozycję alfabetu stworzył na przełomie XIX i XX wieku N. F. Katanowy, który zaproponował litery z umlautem dla oddania dźwięków języka baszkirskiego (np. ӓ – /ә/, ӧ – /ө/, ӟ – /ҙ/, к̈ – /ҡ/, ӱ – /ү/). Ten alfabet pozostał jedynie w formie rękopisu. W 1912 roku M. A. Kułajew wydał książkę „Osnowy zwukopodrażanija i azbuka dla baszkir” (przedruk w 1919 roku), w której zastosował zapis cyrylicą, tworząc własne litery dla oznaczenia dźwięków języka baszkirskiego. Ostatecznie żaden z tych projektów nie uzyskał szerokiego uznania.
Pismo arabskie
W lipcu 1921 roku na Drugim ogólnobaszkirskim kongresie sowietów podjęto decyzję o stworzeniu alfabetu dla języka baszkirskiego, który miał stać się językiem państwowym Baszkirskiej ASRR. W grudniu 1922 roku w Akademickim centrum Ludowego Komisariatu Edukacji Baszkirskiej ASRR powołano komisję do opracowania alfabetu. Przewodniczył jej Sajfi Ufały, a w skład komisji weszli G. Szonasi, S. Ramiew i inni. Nowy alfabet oparty był na tatarskim „alfabecie średnim” stworzonym na bazie arabskiego, zaproponowanym przez G. Ibragimowa w 1911 roku. Komisja dostosowała ten alfabet do potrzeb fonetyki baszkirskiej, rezygnując z liter używanych wyłącznie w zapożyczeniach z języka arabskiego oraz modyfikując pisownię samogłosek. Wprowadzono także pisownię samogłosek na początku słowa ze znakiem diakrytycznym hamza (ﺀ). Nie uwzględniono rozróżnienia samogłosek przednich i tylnych w piśmie (np. و oznaczało zarówno /у/, jak i /ү/; ۇ – /о/ i /ө/ itd.).
Alfabet zawierał następujące litery: ي ھ ۋ و ن م ل ڴ گ ک ق ف ﻉ ش س ژ ز ر ﺫ د ﺡ ﺝ ث ﺕ پ ب dla spółgłosek oraz ئ ي ۇ و ﻪ ا dla samogłosek. Na przełomie lat 1923–1924 alfabet ten został oficjalnie zatwierdzony. W marcu 1924 roku wprowadzono drobne zmiany dotyczące zapisu dźwięków /ы/ i /э/] na początku słowa. Alfabet oparty na arabskim obowiązywał do 1930 roku.
Pismo łacińskie
Równolegle z przyjęciem alfabetu arabskiego zaczęły pojawiać się propozycje wprowadzenia pisma opartego na łacińskim. Po raz pierwszy temat latynizacji pisma baszkirskiego poruszono w Centrum akademickim w czerwcu 1924 roku, a już w październiku stworzono pierwszy projekt (nieco wcześniej, w lipcu, tatarscy naukowcy zaproponowali wspólny zlatynizowany alfabet tatarsko-baszkirski). Po tym projekcie powstało jeszcze kilka kolejnych. Zasugerowano użycie następujących liter dla oddania dźwięków: /h/ – h, /х/ – ħ, /ы/ – ȗ, ә, /ң/ – n̑, /ш/ – ŝ, /ҫ/ – t’, /ый/ – î, /ж/ – ĵ, /w/ – ŭ, /җ/ – ĝ, j.
W czerwcu 1927 roku Komitet nowego alfabetu tureckiego zatwierdził wprowadzenie do użytku nowego alfabetu — janalifu. Po jego wprowadzeniu zaktualizowano zlatynizowany alfabet baszkirski. 6 lipca 1930 roku Baszkirski Centralny Komitet Wykonawczy Baszkirskiej ASRR oficjalnie przyjął ten alfabet; w tym samym roku opublikowano nowe zasady pisowni. Później wprowadzono niewielkie zmiany – w maju 1933 roku na konferencji Instytutu Języka i Literatury Baszkirów usunięto literę Çç, a w 1938 roku – digraf ьj. 3 marca 1939 roku wprowadzono nowe zasady pisowni języka baszkirskiego alfabetem łacińskim.
Po reformie w latach 1938—1939 baszkirski alfabet oparty na łacińskim przyjął następującą formę:
Cyrylica
W sierpniu 1938 roku biuro Regionalnego Komitetu Baszkirskiego KPZR podniosło kwestię przejścia z zapisu języka baszkirskiego alfabetem łacińskim na cyrylicę. Rozpoczęto prace nad nowym systemem pisma. Największe kontrowersje dotyczyły zapisu dźwięków /йы/, /йе/; /йа/, /йә/; /йо/ /йө/ – zasugerowano, aby oznaczać je odpowiednio literami е, я oraz ё. Ostatecznie ten wniosek został odrzucony. Kolejnym wyzwaniem był zapis specyficznych dźwięków języka baszkirskiego; poniżej przedstawiono kilka propozycji oraz ostateczną wersję.
23 listopada 1939 roku nowy alfabet został zatwierdzony przez Prezydium Rady Najwyższej Baszkirskiej ASRR, a w 1940 roku wprowadzono go do użytku. W 1950 roku dodano literę Ё ё. W 1981 roku wprowadzono nowe zasady ortograficzne, które zmieniły zasady pisowni litery Ю ю – od tego momentu zaczęła ona oznaczać wyłącznie dźwięk /йу/. Dźwięk /йү/, który wcześniej był oznaczany także literą Ю, zaczął być zapisywany przy pomocy liter йү.
Współczesny alfabet
Źródło:
Porównanie alfabetów
Porównanie alfabetów baszkirskich
