Alfabet azerbejdżański
Alfabet azerbejdżański to system pisma używany do zapisu języka azerbejdżańskiego. W tym języku funkcjonują trzy różne wersje alfabetu: łaciński (w Azerbejdżanie), arabski (w Iranie) oraz cyrylicki (w rosyjskim Dagestanie).
Historia
Alfabet arabski
Do roku 1922 Azerowie stosowali pismo arabskie wzbogacone o dodatkowe znaki typowe dla języków tureckich (takie jak: ң, گ, ۋ, ﭺ, پ, ژ). System ten był dość złożony, co zauważali znani przedstawiciele kultury azerskiej. Poeta Fuzuli już w XVI wieku zwracał uwagę na trudności związane z pismem arabskim. W Azerbejdżańskiej SRR alfabet arabski był w użyciu (w ostatnich latach równolegle z łacińskim) aż do 1929 roku. Azerowie zamieszkujący Iran wciąż korzystają z pisma arabskiego, jednak jego forma nie jest standaryzowana.
Alfabet łaciński
Pierwsze koncepcje latynizacji pisma azerbejdżańskiego zaczęły się pojawiać w połowie XIX wieku. Mirzə Fətəli Axundov zaproponował jedną z wersji nowego alfabetu, ale nie została ona wdrożona. W 1857 roku Axundov opisał po persku swój pierwszy projekt reformy alfabetu azerbejdżańskiego opartego na arabskim, wskazując na jego wady i sugerując sposoby ich eliminacji. W 1863 roku Axundov udał się do Konstantynopola, aby zdobyć wsparcie dla swojego projektu, jednak mimo zaszczytów, które mu okazywano, jego pomysł został odrzucony przez Towarzystwo Naukowe „Andżuman-Danisz”. W odpowiedzi Axundov zaproponował „całkowite odrzucenie alfabetu islamskiego oraz przyjęcie europejskiego systemu pisma, co wiązałoby się z pisaniem od lewej do prawej” itd. W rezultacie Axundov stworzył nowy alfabet oparty na łacińskim, składający się z 42 znaków (32 spółgłoski i 10 samogłosek).
Na początku XX wieku temat przejścia na alfabet łaciński był często poruszany przez azerską inteligencję. Cəlil Məmmədquluzadə, Nəriman Nərimanov i inni popierali zmianę alfabetu arabskiego na łaciński. W 1919 roku przy Ministerstwie Edukacji Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu powołano komisję do opracowania nowego alfabetu. Jeden z projektów zaprezentowanych przez A. Efendizade został zatwierdzony.
Alfabet Efendizade: a ä b c ç d e ë f g h i j k l m n n̈ o ö p q ƣ r s t u v w x y z ƶ ’(apostrof)
Wybuch wojny domowej w Rosji uniemożliwił wdrożenie tego projektu. Po proklamowaniu Azerbejdżańskiej SRR, temat latynizacji pisma azerbejdżańskiego znów stał się aktualny. Po długich dyskusjach, w 1922 roku zatwierdzono nowy alfabet, który wprowadzono do użytku równolegle z arabskim.
Alfabet z 1922 roku: Aa Bb Cc Çç Dd Ee Əə Ff Gg Ƣƣ Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Ŋŋ Oo Ɵɵ Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz Ƶƶ ’ (apostrof)
W 1926 roku rozpoczęto dyskusje na temat ulepszenia nowego alfabetu. W maju 1926 roku przewodniczący Centralnego Komitetu Wykonawczego Azerbejdżanu Səməd ağa Ağamalıoğlu ogłosił latynizację jako główny problem rewolucji na Wschodzie. W rezultacie w 1933 roku przyjęto nowy alfabet, który zmienił zapis niektórych liter oraz wartości fonetyczne innych. Dalsze zmiany w alfabecie wprowadzono w 1938 roku, eliminując literę N̡n̡.
Alfabet z 1938 roku: Aa Bʙ Cc Çç Dd Ee Əə Ff Gg Ƣƣ Hh Ii Jj Kk Qq Ll Mm Nn Oo Ɵɵ Pp Rr Ss Şş Tt Uu Vv Xx Yy Zz Ƶƶ ’ (apostrof)
Wprowadzenie nowego alfabetu spotkało się z oporem ze strony chłopów. W latach 1928-1929 oraz 1931-1932 w Azerbejdżanie miały miejsce incydenty przemocy ze strony chłopów wobec działaczek feministycznych, nauczycieli i członków komsomołu, którzy przyjeżdżali na wsie, aby uczyć mieszkańców nowego alfabetu.
Alfabet cyrylicki
W maju 1939 roku rozpoczęły się dyskusje na temat przekształcenia alfabetu azerbejdżańskiego na cyrylicę. Przedstawiono i opublikowano wiele różnych projektów. Pierwsza wersja zawierała litery: Аа, Бб, Вв, Гг, Ƣƣ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Ққ, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Ўў, Фф, Хх, Һһ, Чч, Ҷҷ, Шш, Ыы, ’ (apostrof). W sierpniu 1939 roku zaproponowano kolejny projekt: Аа, Бб, Вв, Гг, Gg, Һһ, Ƣƣ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Јј, Кк, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Чч, Шш, Ыы, ’ (apostrof).
Ostatecznie, 15 listopada 1939 roku, oficjalnie zatwierdzono nowy alfabet cyrylicy, opracowany przez komisję ds. alfabetu przy Radzie Komisarzy Ludowych Azerbejdżańskiej SRR.
Alfabet wprowadzony w 1939 roku: Аа, Бб, Вв, Гг, Ғғ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Ҝҝ, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Һһ, Цц, Чч, Ҹҹ, Шш, Ыы, Ээ, Юю, Яя, ’ (apostrof)
Według amerykańskiego naukowca, specjalisty w dziedzinie historii krajów Bliskiego i Środkowego Wschodu, doktora filozofii Franka Hagle’a, „litery cyrylicy lepiej niż arabskie pasują do języka azerbejdżańskiego, który wyróżnia harmonia dźwięków samogłosek. W kontekście fonetycznym, obecny alfabet jest najbardziej adekwatny dla języków tureckich”.
W 1947 roku z alfabetu usunięto literę Цц, używaną wcześniej do zapisu zapożyczeń rosyjskich. W 1958 roku podobny los spotkał litery Ээ, Юю, Яя, a litera Йй została zastąpiona przez Јј. Ten alfabet był oficjalnie używany do 2001 roku. Azerowie z Dagestanu wciąż korzystają z cyrylicy, chociaż obecnie alfabet łaciński jest wykorzystywany na lekcjach języka azerbejdżańskiego w szkołach. Cechą charakterystyczną cyrylicy azerbejdżańskiej było użycie liter Ҝ i Ҹ, które nie występują w żadnym innym języku.
Współczesna łacinka
W 1991 roku, po upadku ZSRR i odzyskaniu przez Azerbejdżan niepodległości, ponownie wprowadzono alfabet łaciński do zapisu języka azerbejdżańskiego. Proces przejścia na alfabet łaciński rozpoczął się w 1992 roku i zakończył w 2001 roku.
Współczesny alfabet składa się z 32 liter:
Porównanie alfabetów
Transkrypcja nazw własnych
Nazwy obce są transliterowane zgodnie z zasadami azerbejdżańskiej ortografii. Na przykład, George Bush zapisywany jest jako „Corc Buş”, Gerhard Schröder – „Gerhard Şröder”, a Jacques Chirac – „Jak Şirak” itd.
Przypisy
Bibliografia
Mirza Fatali Achundow i nowyj tiurkskij ałfawit, [w:] G.G. Ismaiłowa G.G., Kultura i pisʹmiennostʹ Wostoka, Baku 1928, s. 58-61 (ros.).
K istorii azierbajdżanskogo ałfawita, [w:] I.I. Tagiliew I.I., Woprosy sowierszenstwowanija ałfawitow tiurkskich, Moskwa: Nauka, 1972, s. 72 (ros.).
