Alfabet arabski

Alfabet arabski to system pisma będący abdżadem, wykorzystywany do zapisu języka arabskiego oraz innych języków. Jego źródła sięgają nabatejskiej wersji pisma aramejskiego i jest on powszechnie stosowany w krajach muzułmańskich.

Historia

Najstarsze znane zapisy datowane są na IV wiek n.e. (inskrypcje z Rammu i An-Namara). Wyróżnia się wiele wariantów pisma arabskiego, z których najważniejsze to pismo kwadratowe (kufickie) oraz okrągłe (naschi).

Na początku istniały dwie formy pisma arabskiego: monumentalne, stosowane do zapisu Koranu (maszk), oraz kancelaryjne. W X wieku wezyr abbasydzki Ibn Mukla (886–940) stworzył proporcje dla pisma arabskiego kancelaryjnego, oparte na geometrycznych kształtach koła i kwadratu, co zaowocowało powstaniem pisma naschi.

Z formy naschi wykształciły się różne odmiany pisma o zaokrąglonych kształtach:

suls – używane głównie w kancelariach, wyróżniające się wydłużonymi literami; w okresie panowania dynastii Safawidów w Iranie zdobiło inskrypcje budowli sakralnych;
muhakkak – bliskie suls, częściej spotykane w zachodnich regionach świata muzułmańskiego;
rihani;
ruka.

Pismo monumentalne maszk przekształciło się w VIII wieku za sprawą kaligrafów z Kufy, tworząc formę o kwadratowym zarysie (pismo kufickie, dukt kufi). Było wykorzystywane do zapisu tekstów religijnych oraz jako motyw dekoracyjny w architekturze, na naczyniach i tkaninach. W regionie Maghrebu używana była odmiana pisma wywodząca się z form kwadratowych (pismo maghrebskie). W Iranie powstało między innymi pismo talik („zwisające”), które od XII wieku znalazło zastosowanie w poezji i ceramice. Na przełomie XIV wieku kaligraf i miniaturzysta Ali z Tabrizu wprowadził modyfikacje, tworząc nasta’liq, które zyskało popularność w Turcji i Indiach. Na początku XVI wieku w Turcji opracowano pismo diwani (kancelaryjne), a w XVII wieku pismo szekaste („łamane”), charakteryzujące się mocnym ściśnięciem liter, co sprawia, że jest czytelne tylko dla doświadczonych czytelników.

Zasady zapisu

Pismo arabskie zapisuje się od prawej do lewej. Składa się z 18 podstawowych znaków, które, po dodaniu jednej, dwóch lub trzech kropek, tworzą 28 liter reprezentujących spółgłoski oraz długie samogłoski i dyftongi. Krótkie samogłoski są w tym piśmie pomijane, przez co klasyfikowane jest jako abdżad. Czasami stosuje się jednak dodatkowe znaki samogłoskowe do ich oznaczenia (na przykład w arabskich elementarzach i w Koranie).

Litery mogą występować w różnych formach w zależności od ich pozycji w wyrazie (początkowej, środkowej, końcowej lub izolowanej).

Dekoracyjne zapisywanie wersów Koranu przez ponad 1400 lat doprowadziło do powstania licznych szkół kaligrafii. W kulturze arabskiej kaligrafia uchodzi za jedną z najwyższych form sztuki, mając szczególne znaczenie, ponieważ przekazuje treść Koranu – świętej księgi islamu.

Litery arabskie oraz transkrypcja i transliteracja

Uwaga: Litery ا‬, د‬, ذ‬, ر‬, ز‬, و‬, ة‬ i ى‬ nie łączą się w piśmie z literami występującymi po nich, przez co nie mają formy środkowej i początkowej.

Cyfry arabskie

W piśmie arabskim używa się dwóch rodzajów cyfr: standardowych arabskich oraz tzw. wschodnioarabskich, które są stosowane w Iranie (obok cyfr arabskich), Pakistanie oraz Indiach.

Dodatkowe znaki

Hamza

Hamza nie jest zazwyczaj traktowana jako litera, mimo że służy do zapisu spółgłoski zwarcia krtaniowego: ‏ؤ‎, ‏ئ‎, ‏إ‎, ‏أ‎, ‏ﺀ‎.

Znaki samogłoskowe

W piśmie arabskim istnieją dodatkowe znaki, które służą do oznaczania samogłosek oraz końcówek deklinacyjnych. Poniżej przedstawiona jest tabela z niektórymi z nich:

Ligatury

W alfabecie arabskim występują również ligatury. Ligatura powstająca z połączenia liter lām i ’alif (tzn. lā) jest obowiązkowa, inne (np. ‏ﷲ‎ dla Allah) można zastępować ciągiem liter.

‏ﻻ‎ – lā, jedna z partykuł przeczących; także samodzielnie jako „nie” (odpowiedź na pytanie ogólne).

‏ﻼ‎ – lā, jako połączenie lā wewnątrz wyrazu.

W innych językach

Pismo arabskie jest także wykorzystywane do zapisu różnych języków w regionach zdominowanych przez islam, takich jak perski, urdu, kurdyjski, paszto, ujgurski, a także suahili (obok pisma łacińskiego). Do 1929 roku pismo to stosowano również do zapisu języka tureckiego. W Azji Południowo-Wschodniej używano go do zapisu pewnych grup języków austronezyjskich (np. malajskiego, aceh, minangkabau, bandżar, tausug i maguindanao) oraz języków ternate i tidore. Pismo arabskie (w wariancie jawi) wciąż jest używane w krajach malajskojęzycznych (zwłaszcza w Brunei i Malezji), choć w ograniczonym zakresie, zostało bowiem w dużej mierze wypierane przez alfabet łaciński.

W przeszłości pismo to służyło również do zapisu języków muzułmańskich narodów Kaukazu i Azji Środkowej, takich jak czeczeński i uzbecki, aż do lat 30. XX wieku, kiedy to Rosjanie wprowadzili cyrylicę. Używano go także do zapisu języka polskiego oraz białoruskiego przez Tatarów, a także języka bośniackiego (tzw. arabica).

W niektórych językach, np. perskim czy kurdyjskim, dodawane są cztery dodatkowe litery, aby oznaczyć dźwięki obce językowi arabskiemu:

W języku paszto, obok liter arabskich i perskich, występują litery modyfikowane przez dodanie małego kółeczka (zwanego ‏پندك‎ pandak), oznaczające spółgłoski szczytowe:

‏ټ‎ [ʈ],
‏ډ‎ [ɖ],
‏ړ‎ [ɺ̢],
‏ڼ‎ [ɳ].

Istnieją również litery, które są wariantami liter arabskich z mniejszą lub większą liczbą kropek: ‏څ‎ [ʦ], ‏ځ‎ [ʣ], ‏ښ‎ [ʂ], ‏ږ‎ [ʐ], ‏ې‎ [e] i ‏ئ‎ [-əj].

W sztuce

W krajach muzułmańskich sztuka kaligrafii jest niezwykle popularna, a pismo często stanowi element zdobniczy w architekturze.

Przypisy

Bibliografia

K. AlexanderK.A. Adelaar K. AlexanderK.A. i inni, Malay: its history, role and spread, [w:] Stephen A.S.A. Wurm, PeterP. Mühlhäusler, Darrell T.D.T. Tryon (red.), Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas, t. II: Texts, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1996 (Trends in Linguistics. Documentation 13), s. 673–693, DOI: 10.1515/9783110819724.2.673, ISBN 978-3-11-081972-4, OCLC 1013949454 [dostęp 2022-09-08] (ang.).

UriU. Tadmor UriU., Malay-Indonesian and Malayic languages, [w:] PhilippP. Strazny (red.), Encyclopedia of Linguistics, t. 2: M–Z, New York: Fitzroy Dearborn, 2005, s. 644–647, DOI: 10.4324/9780203319208, ISBN 978-1-57958-451-1, OCLC 55679645 (ang.).

Paul MichaelP.M. Taylor Paul MichaelP.M., From mantra to mataráa: Opacity and Transparency in the Language of Tobelo Magic and Medicine (Halmahera Island, Indonesia), „Social Science & Medicine”, 27 (5), 1988, s. 425–436, DOI: 10.1016/0277-9536(88)90365-6, ISSN 0277-9536, PMID: 3067356, OCLC 115847538 (ang.).

HolgerH. Warnk HolgerH., The coming of Islam and Moluccan-Malay culture to New Guinea c.1500–1920, „Indonesia and the Malay World”, 38 (110), 2010, s. 109–134, DOI: 10.1080/13639811003665454, ISSN 1363-9811, OCLC 4839504188 (ang.).