Alfabet adygejski
Alfabet adygejski jest systemem pisma, który służy do zapisu języka adygejskiego. Na przestrzeni lat jego forma graficzna była kilkakrotnie zmieniana. Obecnie, współczesny alfabet adygejski oparty jest na cyrylicy.
W przeszłości język adygejski był również zapisywany za pomocą:
- alfabetu arabskiego – stosowanego od połowy XIX wieku do lat 20. XX wieku;
- alfabetu łacińskiego – używanego powszechnie w latach 1927–1938.
Wczesne alfabety
Pierwsze dowody na piśmiennictwo w języku adygejskim pochodzą z XVII wieku, kiedy to Evliya Çelebi sporządził zapiski. Jednakże pierwsze próby skonstruowania alfabetu adygejskiego datują się na początki XIX wieku. W tym okresie Natałko Szeretłukow, Adygejczyk, pracował nad rozwojem alfabetu, lecz na prośbę duchowieństwa musiał zniszczyć swoje prace.
W tym samym czasie podejmowano także próby adaptacji cyrylicy do zapisu języka adygejskiego. Rosyjski etnograf i kaukazolog Leontij Lulje zajął się tym zagadnieniem. W 1846 roku Lulje opublikował „Słowar russko-czerkiesskij ili adigskij” (Словарь русско-черкесский или адигский), w którym zastosowano rosyjski alfabet w ówczesnej wersji (bez liter й, щ, ѣ, ѳ, ѵ) oraz dodano pewne dwuznaki, takie jak т͡л, п͡л, т͡х, i͡e, у͡а, у͡о, ю͡ё. Według kaukaskiego lingwisty Piotra Uslara, alfabet ten nie oddawał w pełni fonetyki języka adygejskiego i nie był kontynuowany.
W 1853 roku rozpoczęto prace nad stworzeniem właściwego alfabetu adygejskiego. Umar Biersiej opracował nowy alfabet bazujący na alfabecie arabskim. W 1855 roku w Tbilisi opublikowano „Bukwar czerkiesskich językow” (Букварь черкесских языков), zatwierdzony przez Akademię Nauk oraz Uslara. Była to pierwsza książka w języku adygejskim, jednakże alfabet ten miał wiele niedociągnięć – wykorzystano litery potrzebne do oznaczenia arabskich fonemów, które nie były istotne dla języka adygejskiego. Ponadto, nie wszystkie fonemy adygejskie miały swoje odpowiedniki graficzne. W 1878 roku zmodyfikowany alfabet Biersieja został zastosowany przez Chadżebiega Anczoka do zapisu ludowych tekstów.
Początek XX wieku to czas, gdy różni autorzy (A. Biekuch, S. Sijuchow, Ch. Tleceruk, I. Chidzietl) stworzyli kilka nowych wersji alfabetów adygejskich na bazie alfabetu arabskiego. Najbardziej udany z nich powstał dzięki Achmietowi Biekuchowi (według innych źródeł Sijuchow). W 1918 roku na zlecenie Kubańskiego Komitetu Rewolucyjnego w Jekaterynodarze wydano słownik oparty na tym alfabecie, co umożliwiło publikację gazet, podręczników i innej literatury. Mimo to ten alfabet również miał swoje wady – nie stworzono znaków dla niektórych adygejskich fonemów, a mimo to pozostawał w użyciu do 1927 roku.
W diasporze alfabet adygejski oparty na arabskim stworzył Muhammed Kemal Chuażew. W 1910 roku w Kairze opublikowano słownik w tym alfabecie, który zawierał 59 znaków, w tym 8 stworzonych przez autora.
Latynizacja
Pierwszy latynizowany alfabet łaciński został stworzony przez Blanaua Batoka, przedstawiciela adygejskiej diaspory. W 1918 roku w Stambule opublikowano jego słownik, który zawierał następujący wariant alfabetu: E ᴇ, B b, P p, T t, C c, Ç ç, h, X x, X̂ x̂, D d, R r, Z z, J j, S s, Ŝ ŝ, G g, Ĝ ĝ, F f, K k, Q q, Q̂ q̂, L l, M m, N n, V v, Y y, H ʜ, A a, e, I ı, İ i, O o, U u, W w. W 1922 roku opublikowano w tym samym miejscu słownik z kolejnym wariantem latynizowanego alfabetu: a e i ī u o ù з v w p b f r m n l ꞁ t d s ts z dz y ç s̄ s̄s̄ j jj ȷ c cc dj dȷ q̄ q g ḡ h x x k.
W ZSRR w latach 20. XX wieku zainicjowano proces latynizacji alfabetów. Już w 1923 roku podjęto dyskusję na temat latynizacji alfabetu adygejskiego, a zadanie opracowania nowego alfabetu powierzono Nikołajowi Jakowlewowi. W 1924 roku przedstawił on swój projekt, który w 1926 roku został uproszczony, a w 1927 roku oficjalnie przyjęty przez radę edukacji Adygejskiej ASRR. Alfabet ten przedstawiał się następująco:
W opracowaniu latynizowanego alfabetu znaczącą rolę odegrał także Daud Aszchamaf. Ten wariant alfabetu nie miał dużych liter i nie był zunifikowany z innymi alfabetami narodów ZSRR, a jego użycie trwało do 1938 roku.
Stworzenie adygejskiego alfabetu łacińskiego przyczyniło się do rozwoju literackiego języka, który oparty był na dialekcie temirgojewskim. W tym samym czasie rozpoczęto prace nad regulacjami językowymi, które zakończono w latach 1933–1934. W łacińskim alfabecie publikowano m.in. książki, gazety oraz czasopisma.
Współczesny alfabet
W drugiej połowie lat 30. XX wieku w ZSRR rozpoczął się proces cyrylizacji alfabetów. W 1937 roku N. Jakowlew i D. Aszchamaf opracowali nowy alfabet adygejski oparty na cyrylicy, który szybko został zatwierdzony przez adygejski komitet regionalny. W 1958 roku omówiono projekt reformy alfabetu adygejskiego oraz jego unifikacji z abchaskim i kabardyjskim, jednak brak było porozumienia w tej sprawie. Przez długi czas nie ustalono, które dwuznaki i trójznaki alfabetu adygejskiego powinny być traktowane jako osobne litery. W końcu osiągnięto konsensus dotyczący 66 liter i dwu- oraz trójznaków języka adygejskiego, które uznano za odrębne znaki. Pod koniec lat 90. XX wieku ponownie zarysowała się kwestia unifikacji alfabetów adygejskiego i kabardyjskiego, ale i tym razem plan nie został zrealizowany.
W 2018 roku Nedżdet Meszwez opublikował eksperymentalny podręcznik oparty na stworzonym przez siebie alfabecie, w którym większość dwu- i trójznaków zamieniono na litery z diakrytykami. Autor podkreślił, że celem jego projektu nie jest zastąpienie istniejącego alfabetu, lecz ułatwienie nauki języka adygejskiego i jego pisma osobom dopiero rozpoczynającym naukę.
