Alfabet abchaski
Alfabet abchaski to system pisma używany do zapisu języka abchaskiego, który na przestrzeni lat przeszedł kilka zmian w swojej formie graficznej. Aktualnie, współczesny alfabet abchaski oparty jest na cyrylicy. Historia alfabetu abchaskiego dzieli się na cztery kluczowe etapy:
- 1862–1926 – alfabet bazujący na cyrylicy
- 1926–1938 – alfabet oparty na łacince
- 1938–1954 – alfabet inspirowany pismem gruzińskim
- od 1954 r. – alfabet oparty na cyrylicy
Początki
Aż do połowy XIX wieku język abchaski nie był zapisywany. Mieszkańcy Abchazji posługiwali się w literaturze językami takimi jak grecki (do IX wieku), gruziński (IX–XIX wiek) oraz osmański (XVIII wiek). Zdarzały się również próby rozszyfrowania na podstawie języka abchaskiego starożytnych inskrypcji odkrytych na zachodnim Kaukazie, takich jak tablica Maikopa.
Pierwszy tekst w języku abchaskim powstał w latach 40. XVII wieku, gdy turecki podróżnik Evliya Çelebi zapisał 40 abchaskich słów i fraz arabskim pismem. Następnie, na przełomie XVIII i XIX wieku, abchaskie słowa znalazły się w pracach I. A. Güldenstedta, G. Rosena, P. S. Pallasa oraz J. Klaprotha.
Cyrylica Uslara
W 1862 roku rosyjski naukowiec Piotr Uslar opublikował pierwszą gramatykę języka abchaskiego w formie monografii zatytułowanej „Abchazskij język” (Абхазский язык, pol. Język abchaski). W tej książce przedstawiono pierwszy alfabet abchaski.
Alfabet stworzony przez Uslara opierał się na cyrylicy, a jego wzorce czerpał od Andreasa Johana Sjögrena, który wcześniej, w latach 40. XIX wieku, opracował alfabet osetyjski na bazie cyrylicy. Pierwszy abchaski alfabet składał się z 55 znaków (wszystkie przedstawione w formie odręcznej). Wiele liter zostało zapożyczonych z alfabetu rosyjskiego, takich jak а, б, в, г, д, е, ж, з, і, к, л, м, н, о, п, р, с, т, у, ф, х, ц, ч, ш, ѵ. Niektóre litery były modyfikacjami liter rosyjskiego alfabetu: Ӡ, ҩ, ҽ, ꚏ, ꚅ, ꚗ. Uslar przejął także litery ꚃ i ꚍ z alfabetu greckiego, a z gruzińskiego: წ, ჭ oraz inne, a z łacińskiego: һ, ꚕ, ј, ԛ. Dodatkowo w alfabecie znalazły się różne znaki diakrytyczne, takie jak brewis (˘) nad literami ꚅ, τ, ꚏ, ҽ, ш, ꚗ, cedylla (¸) pod literami г, к, п, с, т oraz akcent ostry (´) nad literą х.
W 1865 roku, pod nadzorem generała Bartołomieja, opublikowano pierwszy słownik języka abchaskiego, w którym zastosowano alfabet Uslara z drobnymi modyfikacjami. W nieco zmienionej formie alfabet ten był również użyty w słowniku opracowanym przez K. D. Maczawariani i Dmitrija Jozifowicza Gulię w 1892 roku.
W 1887 roku Michaił Zawadski opublikował przedruk gramatyki Uslara, gdzie odręcznie napisany alfabet został zastąpiony wersją drukowaną, a wprowadzono niewielkie zmiany w jego wyglądzie. Cedyllę zamieniono przecinkiem, a gruzińskie litery zastąpiono literami cyrylicy. Piśmiennictwo abchaskie zaczęło się rozwijać na bazie tego wariantu alfabetu.
Pod koniec XIX wieku zmodyfikowany wariant alfabetu Uslara-Zawadskiego został przyjęty przez Komitet Tłumaczeń Abchaskich, który zajmował się przekładem Biblii na język abchaski. Dzięki temu alfabetowi publikowano głównie literaturę religijną, ale także w niewielkim nakładzie literaturę edukacyjną i artystyczną. Z drobnymi modyfikacjami alfabet ten był stosowany w serii słowników stworzonych przez Andrieja Maksimowicza Czoczuę, gdzie pierwszy słownik wydano w 1909 roku i był on reedycjonowany z niewielkimi zmianami do 1925 roku. Taki alfabet obowiązywał do 1926 roku.
Alfabet przyjęty przez Komitet Tłumaczeń przedstawiał się następująco:
Alfabet łaciński
Pierwsza próba stworzenia alfabetu abchaskiego na bazie łaciny miała miejsce w 1919 roku, kiedy to w Stambule wydano słownik autorstwa Mustafy Butby. Alfabet użyty w tym słowniku wyglądał następująco: a, e, ı, i, o, u, ᴇ, b, p, t, c, ç, h, x, x̂, d, z, r, j, ӡ, s, ŝ, g, ĝ, f, k, q, q̂, l, m, n, v, y. Niestety, ten alfabet nie zyskał praktycznego zastosowania.
W 1926 roku w Abchaskiej SRR, w ramach ogólnokrajowego procesu latynizacji, przyjęto nowy alfabet oparty na łacince, znany jako abchaski alfabet analityczny, stworzony przez Nikołaja Marra, który wykorzystywał go w swoich pracach naukowych. Rozpoczęto wydawanie książek zapisanych tym alfabetem, jednak jego złożoność (64 znaki + 9 znaków dialektu bzybskiego, skomplikowane znaki diakrytyczne) doprowadziła do wycofania go z użycia.
W 1928 roku Samson Czanba, M. Chaszba i Nikołaj Jakowlew opracowali nowy alfabet abchaski na bazie łaciny. Ten alfabet okazał się bardziej praktyczny od analitycznego alfabetu Marra, dlatego szybko został przyjęty jako oficjalny. W tym alfabecie zredukowano oddzielne znaki dla dźwięków palatalizowanych i zastąpiono je znakiem ı. Do oznaczania labializacji wykorzystano znak u, co pozwoliło na zmniejszenie alfabetu do 51 znaków. Jakowlew zauważył, że można jeszcze bardziej zmniejszyć liczbę znaków do 40. W 1933 roku uproszczono alfabet poprzez usunięcie dużych liter. Tak zmodyfikowany alfabet funkcjonował do 1938 roku.
W latach 90. XX wieku przedstawiono kilka projektów konwersji abchaskiej cyrylicy na łacinkę, jednak żaden z nich nie został zrealizowany.
Alfabet na bazie gruzińskiego
W 1937 roku na abchaskiej konferencji regionalnej w Gruzji podjęto decyzję o zastąpieniu alfabetu abchaskiego opartego na cyrylicy przez alfabet gruziński. W grudniu tego samego roku na spotkaniu w Abchaskim instytucie badawczym dokonano przeglądu przedłożonych projektów alfabetu. Rozpatrywano dwie propozycje: projekt D. I. Gulii, Simona Dżanaszii i A. G. Szanidzego oraz projekt M. L. Chaszby i A. M. Czoczui. Ostatecznie wprowadzono do użytku alfabet Gulii, Dżanaszii i Szanidzego.
Nowy abchaski alfabet zawierał wszystkie 33 litery alfabetu gruzińskiego (ა, ბ, გ, დ, ე, ვ, ზ, თ, ი, კ, ლ, მ, ნ, ო, პ, ჟ, რ, ს, ტ, უ, ფ, ქ, ღ, ყ, შ, ჩ, ც, ძ, წ, ჭ, ხ, ჯ, ჰ) oraz dodatkowe litery ჶ, ჷ, ჳ. Dodatkowo wykorzystywano znaki ჲ, ჾ, ჿ, umieszczane za literą, aby wskazać odpowiednio spółgłoski palatalizowane i labializowane.
Współczesny alfabet
W 1954 roku alfabet oparty na gruzińskim został zastąpiony przez alfabet cyrylicki. Opierał się on na alfabecie Uslara-Zawadskiego, choć przeszedł znaczne modyfikacje. Składał się z 38 liter oraz 18 dwuznaków.
Labializowane spółgłoski oznaczane są dwuznakami ze znakiem szwa: ә.
Palatalizowane spółgłoski są oznaczane dwuznakami ze znakiem miękkim (ь) i zajmują oddzielne miejsca w alfabecie.
Współczesny alfabet abchaski:
Porównanie systemów zapisu języka abchaskiego
Poniżej znajduje się tabela porównawcza:
Współczesny cyrylicki alfabet abchaski
Transkrypcja MAF
Transliteracja zgodna ze standardem ISO 9:1995 i GOST 7.79–2000.
Alfabet P. K. Uslara w wariancie M. R. Zawadskiego (1887)
Alfabet komitetu tłumaczeń
Abchaski alfabet analityczny N. J. Marra (1926–1928)
Abchaski alfabet łaciński (1928–1938) (niektóre symbole niewystępujące w Unikodzie zastąpiono grafikami)
Abchaski alfabet gruziński (1938–1954)
Szare komórki oznaczają znaki, które nie są oficjalnie częścią alfabetu.
Przykład tekstu
Przykład tekstu w języku abchaskim (fragment Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka):
Przypisy
Bibliografia
Historia alfabetu
Bgażba Ch. S. Bzybskij dialekt abchazskogo języka (Issledowanije i tieksty). – Tbilisi: Izdatielstwo Akadiemii Nauk Gruzinskoj SSR, 1964. – s. 409–415.
N. J. Marr: Abchazskij analityczeskij ałfawit (tom=II). Izd-wo GAMIK, 1936. s. 321–354. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-26)].
Uslar P. K. Etnografija Kawkaza. Jazykoznanije. T. 1: Tbilisi, 1887.
Transkrypcja i transliteracja
Abhaasi / Abkhaz / Апсуа Apsua. Eesti Keele Instituut / Institute of the Estonian Language. KNAB: Kohanimeandmebaas / Place Names Database, 2003-03-28. pdf
Abkhaz // Transliteration of Non-Roman Scripts
ALA-LC Romanization Tables: Transliteration Schemes for Non-Roman Scripts. Randal K. Berry (ed.). Library of Congress, 1997.
Comrie B. Adaptations of the Cyrillic Alphabet // Daniels P.T., Bright W. (eds.) The World’s Writing Systems. New York: Oxford University Press, 1996.
Gippert J. Caucasian Alphabet Systems Based Upon the Cyrillic Script. (TITUS), no date. pdf.
ISO 9:1995. Information and documentation – Transliteration of Cyrillic characters into Latin characters – Slavic and non-Slavic languages. Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna, 1995.
Latiniseeritud nimede hääldusjuhiseid/Guide to the Pronounciation of Romanized Names. KNAB: Kohanimeandmebaas. Eesti Keele Instituut, 1998.
