Alfabet

Alfabet, zwany również abecadłem (pochodzący od greckich nazw pierwszych liter alfabetu: alfa i beta, lub z łaciny: abecedarium) to najpowszechniejszy system zapisywania mowy. Termin ten ma kilka znaczeń, co prowadzi do licznych nieporozumień w kontekście historii i teorii pisma. Nieprecyzyjnie, termin „alfabet” bywa stosowany również do opisania systemów pisma, które takimi nie są (tzw. pseudoalfabety).

Nazwa „alfabet” i pokrewne określenia

Pismo greckie określane jest jako alfabet, a nazwa ta rozprzestrzeniła się również na pismo łacińskie. Pismo cyrylickie nazywane jest azbuką, a polskie abecadłem, w związku z zestawem znaków oraz ustalonym porządkiem alfabetycznym, który wykorzystuje nazwy pierwszych liter (np. polskie: „a, be, ce, de”; greckie: „alpha, beta”; starocyrylickie: „az, buki”). W XX wieku systemy pisma pokrewne alfabetom zaczęły być klasyfikowane według tego samego mechanizmu. Pismo spółgłoskowe nosi nazwę abdżad, odnosząc się do nazw czterech pierwszych liter w piśmie arabskim („’a, b, dż, d”), które jest przykładem tego rodzaju pisma. Z kolei pismo alfabetyczno-sylabiczne określane jest jako abugida, nawiązując do nazw czterech pierwszych liter w piśmie etiopskim („a, bu, gi, da”), również będącego przedstawicielem tego typu pisma.

Pięć znaczeń alfabetu

Pismo alfabetyczne

Jest to system pisma fonetycznego, gdzie każdy znak (nazywany literą) odpowiada zasadniczo jednemu dźwiękowi – głosce, na przykład alfabet łaciński.

W tym kontekście alfabety różnią się od siebie, gdy zestawy liter są odmienne, np. alfabet grecki, łaciński i cyrylicki są różne, podczas gdy alfabet polski i niemiecki są jedynie wariantami alfabetu łacińskiego. W tym znaczeniu pojęcie „alfabet” jest równoznaczne z terminem „pismo” (np. pismo łacińskie = alfabet łaciński).

Pisma fonetyczne, powiązane z pismami alfabetycznymi

W tym ujęciu alfabet odróżnia się od pism niefonetycznych (ideograficznych lub mieszanych) oraz innych typów pism fonetycznych (jak abdżad, abugida i sylabariusz). Te rodzaje pism fonetycznych również bywają nazywane alfabetami, co nie jest do końca precyzyjne.

W alfabetach litery reprezentujące samogłoski i spółgłoski są odrębne i równorzędne. W abdżadzie podstawowymi znakami są jedynie spółgłoski, samogłoski często są pomijane, a jeśli są zapisywane, to zazwyczaj za pomocą mater lectionis lub znaków diakrytycznych. W abugidach podstawowymi znakami są sylaby zaczynające się od spółgłoski i kończące tą samą samogłoską (np. -a), a pozostałe sylaby są modyfikowane przy użyciu znaków diakrytycznych. W sylabariuszach każda sylaba (z identyczną spółgłoską nagłosową i inną samogłoską wygłosową) ma swój własny znak, który nie jest analizowany na części składowe.

Pisma niealfabetyczne i niefonetyczne

W ścisłym znaczeniu, alfabetem nie jest pismo ideograficzne ani złożone (np. pismo chińskie czy hieroglify) ani pismo sylabiczne (np. pismo japońskie).

Dwie klasyfikacje alfabetów

Jedna z klasyfikacji dzieli alfabety na:

linearne (gdzie każda kolejna litera w słowie jest zapisywana w jednej linii z poprzednią, jak w alfabecie łacińskim),
nielinearne (gdzie samodzielne litery, które tworzą jedną sylabę, są układane w grupy tworzące kwadraty, a dopiero sylaby są zapisywane w jednej linii, jedna po drugiej; jedynym przykładem jest alfabet koreański, czyli hangul).

Alfabety dzielą się również na dwuszeregowe i jednoszeregowe, w zależności od tego, czy mają systemy małych i wielkich liter (alfabet łaciński, grecki, cyrylicki i ormiański) czy tylko jeden system liter (alfabet gruziński, koreański, syryjski, koptyjski, gocki, runiczny oraz inne historyczne, dziś martwe alfabety).

Alfabet narodowy

To zestaw liter oraz dodatkowych znaków pisma, używany w danym języku lub przez dany naród, uporządkowany w tradycyjnym, ustalonym porządku.

W tym sensie alfabety różnią się między sobą, mimo że są narodowymi wariantami tego samego pisma alfabetycznego, ponieważ mają własne, odrębne znaki. Na przykład alfabet polski różni się od niemieckiego, ponieważ zasadniczo nie zawiera liter v i q oraz nie ma liter ä, ö i ß, a używa liter ą, ł i ź, których nie ma w alfabecie niemieckim. Z kolei alfabet angielski nie różni się od klasycznego alfabetu łacińskiego, ponieważ zasadniczo używa tych samych 26 liter.

W tym znaczeniu mówi się, że alfabety są zamkniętymi systemami pisma – liczba znaków w nich występujących zmienia się rzadko, a zmiany (dodanie lub usunięcie znaków) prowadzą do powstania nowego alfabetu.

Wiele narodowych alfabetów występuje głównie w przypadku pisma łacińskiego i cyrylickiego (cyrylicy).

Porządek alfabetyczny

To tradycyjny, ustalony porządek znaków przypisany do danego alfabetu narodowego. W tym sensie np. alfabet niderlandzki, hiszpański, czeski i duński różnią się od siebie oraz od innych narodowych wariantów pisma łacińskiego, ponieważ w każdym z nich pewne grupy liter są traktowane jako odrębne litery i zapisywane w innym miejscu niż wynikałoby to z ogólnego porządku liter w alfabecie łacińskim. Na przykład w hiszpańskim „ll” jest zapisywane po „l”, w czeskim „ch” po „h”, w niderlandzkim (holenderskim) „Ĳ” traktowane jest jako samodzielna litera i zapisywane obok „y”, a w duńskim „aa” jest traktowane jako inny wariant „å” i jest ostatnią literą alfabetu.

System transkrypcji mowy

Termin alfabet odnosi się także do różnych systemów transkrypcji fonetycznej języka mówionego, które są niezależne od stosowanego systemu pisma w danym języku (a także od faktu, czy dany język jest pisany, czy jedynie mówiony). Najbardziej znanym tego typu systemem jest międzynarodowy alfabet fonetyczny (znany w skrócie jako IPA lub z francuskiego API).

Systemy kodów, które nie są systemami pisma

Czasami pojęciem alfabetu określa się także tzw. alfabet fonetyczny ICAO, chociaż w rzeczywistości nie jest to system pisma, lecz metoda mnemotechniczna do literowania i jednoznacznego przekazywania zapisu słów, które zazwyczaj są zapisywane alfabetem łacińskim, z wykorzystaniem mnemonimów (słów zaczynających się od danej litery). Słowa te są dobrane tak, aby maksymalnie się różniły, co ułatwia ich poprawne zrozumienie w sytuacjach szumów lub innych zakłóceń transmisji. Takiego warunku nie spełniają tradycyjne, łacińskie nazwy liter (jak „be”, „pe”; „em”, „en”, „qu” itd.). Taki warunek spełniają natomiast prehistoryczne, semickie (lub częściowo pochodzące od nich greckie i cyrylickie) nazwy liter. Nazywały one przedmioty, których nazwy zaczynały się od dźwięku symbolizowanego przez daną literę, a ich uproszczony rysunek stanowił literę. Było to połączenie mnemonimów i mnemogramów (rysunków ułatwiających zapamiętanie) – cały system nosi nazwę akronimografia, ponieważ skraca się słowo do pierwszej głoski. Na przykład „aleph” oznacza „wół”, więc rysunek głowy wołu symbolizuje literę A; „beth” oznacza „dom”, a więc rysunek domu symbolizuje literę B itd.

Tak zwany „alfabet fonetyczny ICAO” (znany również jako „alfabet fonetyczny NATO”) nie jest systemem pisma, lecz kodem informacyjnym dotyczącym sposobu zapisu (ortografii). Takie systemy kodów istnieją nie tylko w pismach alfabetycznych, ale również w pokrewnych i zupełnie różnych (np. w alfabetyczno-sylabicznym piśmie tybetańskim; w ideograficzno-fonetycznym piśmie chińskim).

Podobnie termin „alfabet” odnosi się do innych sposobów przekazywania słów na odległość, które nie są systemami pisma:

flagowy,
semaforowy,
Morse’a,
palcowy.

Alfabety

Alfabety w znaczeniu 1

Alfabety fikcyjne, stworzone dla celów literackich i pokrewnych:

cirth
pIQaD
tengwar
Aurebesh
simogrecki

Pisma fonetyczne, które nie są właściwie alfabetami:

arabski – abdżad
aramejski – w zależności od okresu historycznego – abdżad lub pismo mieszane (złożone), używające także sumerogramów, czyli ideogramów sumeryjskich
bopomofo – system transkrypcji fonetycznej języka chińskiego, który nie da się zaklasyfikować ani jako alfabet, ani jako abugida
devanagari – abugida
egipskie pismo hieroglificzne – raczej abdżad
etiopski – abugida
hebrajski – właściwie abdżad, ale stosowany do jidysz i ladino działa jako alfabet
starohebrajski – abdżad

Alfabety w znaczeniu 2 i 3

Na bazie alfabetu łacińskiego: