Alfa i Omega

Α i Ω

Α i Ω (gr. τὸ Α καὶ τὸ Ω) to pierwsza i ostatnia litera klasycznego alfabetu greckiego, stanowiąca symbol wszechmocnego Boga jako Stwórcy oraz Tego, który wszystko dopełnia. W starożytności był to znak pisarski, interpretowany jako tajemnicza całość oraz obraz doskonałości, a później jako symbol boskiej wszechmocy. W Apokalipsie Bóg mówi: „Jam Alfa i Omega, Pierwszy i Ostatni, Początek i Koniec”, co podkreśla, że nie ma sobie równego i do niego należy pierwsze i ostatnie słowo. Symbolika alfy i omegi ma również znaczenie dla filozofii Teilharda de Chardina.

Alfa i Omega w Biblii

Symbolika alfy i omegi wywodzi się z Apokalipsy św. Jana, gdzie Bóg (1,8; 21,6) oraz Jezus (22,13) są określani w ten sposób, z dodatkowymi zwrotami „Początek i Koniec” (1,8; 21,6; 22,13) oraz „Pierwszy i Ostatni” (22,13). Wyrażenie to sugeruje, że świat powstał z Chrystusa jako Logosu i zmierza ku niemu jako ostatecznemu celowi. Tak jak Α (álfa) i Ω (oméga) obejmują cały klasyczny grecki alfabet, w symbolice biblijnej Bóg Jezus jest zasadą sensu i trwałości wszystkich rzeczy.

Symbolika Α i Ω prawdopodobnie ma swoje korzenie w literaturze hellenistycznej oraz apokaliptyce religii żydowskiej. Wpływ hellenistyczny może odnosić się do zastosowania podobnych formuł alfabetycznych, znanych szczególnie w Efezie – możliwość tę wskazał Ernest Bernard Allo w „Saint Jean. L’Apocalypse” (1933). Ważniejszy jest jednak wpływ tekstów Starego Testamentu, w których Bóg nazywany jest „Pierwszym i Ostatnim” (Iz 41,4; 43,10; 44,6). Wydaje się mało prawdopodobny wpływ Talmudu, w którym pojawia się podobna symbolika liter hebrajskich alef i taw, ponieważ jest ona o kilka stuleci późniejsza od Apokalipsy.

Symbolika biblijna zyskała popularność w literaturze patrystycznej i była szczególnie rozpowszechniona w alegorycznej kulturze średniowiecza – przykładem jest jej użycie w „Boskiej komedii” Dantego (Raj XXVI 17).

Alfa i Omega w sztuce i liturgii

Symbol alfy i omegi pojawiał się w sztuce chrześcijańskiej już od IV wieku. Często łączono go z symbolem krzyża oraz monogramem Chrystusa, co symbolizuje mądrość Chrystusa, jego bóstwo oraz fakt, że jest zarówno człowiekiem, jak i Bogiem, łączącym w sobie Byt i czas.

Symbol alfy i omegi był szeroko stosowany w dekoracjach wczesnochrześcijańskich, zwłaszcza na epitafiach, gdzie był wkomponowany w inskrypcje, oraz na przedmiotach użytkowych, takich jak monety, cegły i wazy, a także na pieczęciach bulli papieskich, np. Hadriana II. Symbol ten pojawiał się także w rzeźbie, mozaikach, gliptyce i iluminacjach. W rzeźbie najczęściej występował na sarkofagach oraz koptyjskich stelach nagrobnych, a także na dzwonach, kamiennych ramach okien i brązowych drzwiach (jak w bazylice św. Sabiny na Awentynie) oraz na przedmiotach kultu, takich jak krucyfiksy. W mozaikach symbol alfy i omegi można znaleźć np. w Kościele św. Apolinarego in Classe oraz w baptysterium w Albendze. Przykładem użycia symbolu w iluminacjach jest Sakramentarz Gelazjański z VII wieku, natomiast w księgach z Brandenburga z XIII wieku symbol ten występuje na oprawie.

W średniowieczu rozpowszechnił się zwyczaj umieszczania symbolu alfy i omegi na przedmiotach liturgicznych, szczególnie na paschałach, hostiach oraz obok pierwszej litery kanonu mszalnego, co miało oznaczać sakralność tych przedmiotów. W sztuce średniowiecznej symbol ten był stosunkowo rzadki, a w sztuce nowożytnej zaczął zanikać. Alfa i omega powróciły do sztuki chrześcijańskiej w XIX wieku, kiedy to znalazły szerokie zastosowanie na szatach liturgicznych, ołtarzach i tabernakulach, a ich popularność wzrosła po Soborze Watykańskim II, który zalecił przywrócenie symbolice alfy i omegi jej właściwego znaczenia oraz rangę, w związku z ruchem odnowy liturgicznej, dążącym do przywrócenia symboliki wczesnego chrześcijaństwa.