Alexandre Dumas

Kiedy nastał karnawał, Bocage namówił Dumasa do zorganizowania balu. Dumas wynajął w tym celu obszerne mieszkanie, które przyozdobili najlepsi malarze. Na balu zjawili się najwybitniejsi pisarze, malarze i aktorzy oraz przedstawiciele świata polityki, łącznie ponad 400 osób. Następnego dnia prasa podkreślała, że nikt w Paryżu nie byłby w stanie zorganizować takiego balu poza Dumasem.

Tymczasem Harel przedłożył pisarzowi sztukę Fryderyka Gaillardeta Portret z Saint-Martin, poprawioną przez Juliusza Janina, ale nadal nie nadającą się do wystawienia. Dumas dodał wstęp, scenę w więzieniu, cięte dialogi i uwypuklił esencję dramatu, którą stanowi walka między awanturnikiem Buridanem, uzbrojonym w potęgę swego geniuszu, a królową Małgorzatą Burgundzką, wyposażoną w potęgę swego stanowiska. Sztuka pod tytułem Wieża Nesle miała premierę 29 maja 1832 roku. W rolach głównych wystąpili panna Georges i Bocage. Sukces sztuki był ogromny.

W latach 1832–1833 Dumasowi udawało się dzielić życie pomiędzy Bellę i Idę. W pierwszym roku mieszkał z jedną, w następnym przeniósł się do drugiej. Pokojową koegzystencję ułatwiało to, że obydwie były aktorkami, a on promował zarówno jedną, jak i drugą. W 1832 roku pewne powodzenie miała Aniela Dumasa. Jeszcze w tym samym roku dramaturg, oskarżony o udział w republikańskiej demonstracji, z ostrożności udał się na kilka miesięcy do Szwajcarii. Owocem pobytu były dwa tomy Wrażeń z podróży, które ukazały się w Revue de Deux Mondes. W tym czasie wprawiał się również w pisaniu opowiadań historycznych.

W 1833 roku Ida zagrała w Katarzynie Howard. Sztuka zaszkodziła Marii Tudor Wiktora Hugo oraz lansowanej przez niego aktorce i kochance, Julii Drouet. W odwecie zaprzyjaźniony z Hugo dziennikarz, Granier de Cassagnac, napisał paszkwil na Dumasa. Żyjący dotąd w zgodzie autorzy pokłócili się. Jakiś czas później Dumas poprosił Hugo na sekundanta w pojedynku, co pomogło załagodzić spór.

W 1835 roku pisarz wyjechał do Włoch, skąd przywiózł trzy dramaty, przekład Boskiej komedii oraz kolejny tom Wrażeń z podróży. W Lyonie, w drodze powrotnej, uwodził bez powodzenia Hiacyntę Meynier. Rok 1836 przyniósł mu kolejny triumf: dramat Kean albo Nieład i Geniusz, opowiadający o tragicznie zmarłym, wybitnym angielskim aktorze. Szkic utworu, pióra Théaulona i Courcy’ego, Fryderyk Lemaître, niezadowolony z tekstu, przyniósł Dumasowi, który rozbudował akcję i zmienił dialogi. Premiera miała miejsce w teatrze Varieté. W 1836 roku Hugo i Dumas zostali odznaczeni orderem Legii Honorowej. Od tego momentu pisarz z upodobaniem paradował przyozdobiony licznymi odznaczeniami, które zdobywał lub kupował podczas swoich licznych podróży.

1 sierpnia 1836 roku zmarła matka artysty. Po jej śmierci Dumas zamieszkał na stałe z Idą Ferrier, która tolerowała jego miłostki. On z kolei dbał o nią, zabierając na wszystkie swoje podróże, a w 1837 roku zapewnił jej stanowisko pierwszej amantki w Komedii Francuskiej, w zamian za dwie sztuki napisane specjalnie dla tej sceny. Ida zadebiutowała na scenie tego teatru rolą w Kaliguli Dumasa, która mimo skomplikowanej intrygi, zebrała dobre recenzje.

W tym samym roku, pogodzeni już ze sobą Hugo i Dumas podjęli starania o otwarcie w Paryżu nowego teatru, którego dyrektorem mianowali Antenora Joly’ego. Na scenie nowego teatru, nazwanego Rennaisance, Dumas wystawił w 1838 roku Alchemika, napisanego wspólnie z Gerardem de Nerval. Już wcześniej obydwaj autorzy napisali wspólnie komedię Piquillo dla Jenny Colon, w której Nerval był zakochany, a równocześnie z Alchemikiem pisali Leo Burckarta, którego ostatecznie podpisał sam Nerval. Główną rolę w Alchemiku zagrała Ida Ferrier, którą Dumas poślubił 1 lutego 1840 roku. Według anegdoty, zrobił to na wyraźne życzenie księcia Orleańskiego. Przeciw małżeństwu gwałtownie zaprotestowała Melania Waldor, a Bella Krelsamer wniosła skargę do sądu o oddanie jej córki.

Wobec niepowodzenia swych ostatnich dramatów, Dumas postanowił spróbować sił w komedii i w 1839 roku wystawił Pannę de Belle-Isle. Akcja sztuki, rozgrywającej się w XVIII wieku, toczy się wokół zakładu księcia de Richelieu, zdobywcy serc niewieścich, że do wieczora zdobędzie serce pierwszej kobiety, która wejdzie do salonu. Komedia, wystawiona w Teatrze Francuskim, zrobiła furorę i spotkała się z przychylną oceną krytyków. Zachęcony powodzeniem artysta wystawił w 1841 roku kolejną komedię Małżeństwo z czasów Ludwika XVI, historię małżonków, którzy, rozstawszy się, uznają swój błąd, porzucają swoich kochanków i ponownie się schodzą. Kolejna komedia, Panny de Saint-Cyr, nie miała już takiego powodzenia. Zachęcony nominacją Wiktora Hugo, Dumas starał się w tym czasie, bezskutecznie, o przyjęcie do Akademii Francuskiej.

W tym czasie zamieszkał z Dumasem jego syn, Aleksander. Brał przez pewien czas udział w jego swawolnym i nieuporządkowanym życiu, w końcu, nie mogąc znieść pani Dumas, wyjechał do Marsylii. Tymczasem małżeństwo Dumasów załamało się. Ida, która zdradziła Dumasa zaraz po ślubie, jakiś czas później uwiodła we Florencji księcia Villafranca Edoardo Alliata i od 1840 roku spędzała z nim kilka miesięcy w roku. W 1844 roku Dumasowie zdecydowali się na rozstanie.

Powieściopisarz

Renesans powieści historycznej zapoczątkowany przez Waltera Scotta oraz zapotrzebowanie na ten rodzaj literatury we Francji po upadku Napoleona, kiedy to Francuzi zetknęli się z wielką historią, skłoniły francuskich pisarzy do pisania powieści historycznych. Dumas, który nie był ani erudytą, ani badaczem, zajął się powieścią historyczną dzięki swoim współpracownikom. Przyjaciel Nervala, z którym Dumas współpracował pod koniec lat 30. – August Maquet – przyniósł mu sztukę, która po poprawkach Dumasa, została wystawiona w 1839 roku jako Batylda, pod nazwiskiem Maqueta. Rok później Maquet przyniósł Dumasowi szkic powieści Poczciwina Buvat, historię spisku ambasadora Hiszpanii, Cellamare’a, który za spiskowanie przeciw regentowi został wydalony z Francji, oglądaną oczyma skromnego kopisty, niewiele rozumiejącego z zachodzących zdarzeń.

Koniunkturę na powieść rozkręciły we Francji dwa dzienniki: La Presse oraz Le Siécle, które utrzymywały się dzięki prenumeracie. Najlepszym sposobem na utrzymanie prenumeratorów okazała się powieść w odcinkach. Dumas już w 1838 roku opublikował w Le Siécle powieść Kapitan Paweł, która przyniosła gazecie 5000 prenumeratorów. Przyniesiony przez Maqueta szkic, po przeróbkach Dumasa, został złożony w 1842 roku w Le Siécle pod tytułem Kawaler d’Harmental. Dumas chciał, aby jako autorzy zostali wymienieni on i Maquet. Redakcja odpowiedziała jednak, że za nazwisko Dumasa płaci 3 franki od wiersza, a za obydwa nazwiska, dziesięciokrotnie mniej – 30 sou. Ostatecznie więc powieść ukazała się pod nazwiskiem Dumasa, odnosząc ogromny sukces, co pchnęło obydwu autorów do dalszych prób pisarskich.

Nie ma zgody co do tego, kto pierwszy, Maquet czy Dumas, odkrył Pamiętniki pana d’Artagnan, kapitana-porucznika pierwszej kompanii muszkieterów Jego Królewskiej Mości, apokryf Gatiena de Courtilza, wydany w Kolonii w 1700 roku. Niewątpliwie jednak liczne epizody powieści oraz niektóre nazwiska – lekko zmienione – zostały zapożyczone od Courtilza. Maquet i Dumas dodali epizody z panią Bonacieux oraz Milady de Winter. Maquet opracował jak zwykle brulion powieści: dokonał kwerendy źródeł historycznych i zadbał o tło historyczne opisywanych wydarzeń. Dumas dodał tysiące ożywiających tekst szczegółów, dopisał dialogi, opracował zakończenia rozdziałów i dostosował je do potrzeb prasy. Wprowadził także nowe postaci, w tym milczka Grimauda, za którego krótkie wypowiedzi otrzymywał najefektywniejsze wierszówki, do czasu, gdy gazeta wprowadziła zapis, że wiersz musi przekraczać szerokość połowy kolumny. Książka odniosła niezwykły sukces. Dumas przekształcił niezbyt sympatycznych awanturników z pamiętnika Courtilza w legendarne postacie, będące “żywym duchem Francji”.

Dumas podchodził do historycznych faktów bez zbędnych ceregieli. Ilekroć trzeba było przedstawić dynamiczną scenę, pisał ją jak scenę teatralną. Zręcznie dozował efekty zaskoczenia, grozy i komizmu. Jego postaci – strojne, barwne i nieco karykaturalne – dawały złudzenie życia. Postaci historyczne przedstawiał w sposób subiektywny, darząc swoich bohaterów miłością lub nienawiścią.

Trzej muszkieterowie ukazali się w 1844 roku. Rok później wyszła, osnuta wokół wydarzeń Frondy i rewolucji angielskiej, kontynuacja przygód walecznych muszkieterów: Dwadzieścia lat później. W tym samym, 1845 roku, Dumas zainicjował jeszcze jedną trylogię, tym razem z czasów panowania ostatnich Walezjuszów, powieść Królowa Margot, opowiadającą o walce między Katarzyną Medycejską a Henrykiem Nawarskim. W tym samym roku ukazał się także Kawaler Maison-Rouge – historia miłosna osnuta wokół wydarzeń rewolucji francuskiej.

Powodzenie Dumasa wywołało falę krytyki. Loménie zarzucał mu industrializm. Mirecourt napisał pamflet: Fabryka powieści. Firma Aleksander Dumas i spółka, w którym ujawniał prawdziwych autorów sztuk i powieści Dumasa, ordynarnie atakując zarówno autora, jak i jego rodzinę.

Po wyprowadzce Idy ojciec i syn zamieszkali znowu razem. W 1846 roku wybrali się w podróż do Hiszpanii i Algierii. Rząd starał się wtedy zainteresować Francuzów swoją północnoafrykańską kolonią. Ktoś doradził ministrowi oświaty, by sfinansować Dumasowi podróż do Algierii i zobowiązać go, aby po powrocie napisał wspomnienia z podróży.

Dumas znajdował się na szczycie kariery. Rządy traktowały go jak monarchę. Jego powieści sprzedawały się znakomicie. W 1846 roku wydał kontynuację trylogii Walezjuszów: Panią de Monsoreau, kronikę panowania Henryka III oraz Józefa Balsamo, inaugurującego kolejny cykl, zatytułowany Pamiętniki lekarza, opisujący zmierzch i upadek monarchii francuskiej w XVIII wieku. Dumas przerabiał również swoje powieści na scenę. Muszkieterowie, wystawiani w Ambigu i trwający od siódmej wieczorem do pierwszej w nocy, przyciągali tłumy, a w dramacie nie było ani jednej sceny miłosnej.

Monte Christo

W 1842 roku podczas podróży po Włoszech Dumas dostrzegł niewielką wysepkę o nazwie Monte Christo. Nazwa ta go urzekła. W następnym roku podpisał kontrakt na osiem tomów zatytułowanych Wrażenia z podróży po Paryżu. Po sukcesie Tajemnic Paryża wydawcy nalegali, by była to powieść przygodowa. Dumas sięgnął po wspomnienia wydobyte z archiwów paryskiej policji Jakuba Peucheta, dotyczące losów paryskiego szewca Picauda. Zadenuncjowany przez zazdrosnych konkurentów, na kilka dni przed ślubem, trafia do więzienia, z którego wychodzi po siedmiu latach i, przybierając nowe tożsamości, zabija swoich trzech wrogów, a następnie sam ginie.

Temat był idealny dla Dumasa. Jego bohater mścił się, wymierzając sprawiedliwość. Dumas nosił w sercu tajone urazy do społeczeństwa oraz do kilku osobistych wrogów. Jego ojciec był ofiarą Napoleona, a on sam był nękany przez wierzycieli i krytyków. Po rozmowie z Maquetem, pisarz postanowił rozwinąć pierwsze części powieści, nadając im tytuły: Marsylia i Rzym. Jego Dantès miał być nieubłaganym mścicielem, ale nie zdziczałym mordercą. Aby rozjaśnić mrok powieści, Dumas dodał głównemu bohaterowi wschodnią kochankę Haydée, z którą odpływa na końcu powieści, najpierw dając synowi przyjaciela małżeństwo.

Sukces powieści, wydawanej w latach 1845–1846, przeszedł najśmielsze oczekiwania. Dumas, który nigdy nie potrafił oddzielić życia od powieściowej fikcji, poczuł się bogatym człowiekiem i postanowił zbudować zamek Monte Christo. Już w 1843 roku wynajął willę Medici w Saint-Germain-en-Laye i otworzył tam teatr. Sprowadził aktorów, utrzymywał ich oraz zapewniał wynagrodzenia, topiąc w tym przedsięwzięciu swój majątek dla zabawy. Po sukcesie Hrabiego Monte Christo kupił kawałek lasu w Bongival, przy drodze do Saint-Germain. Las został przekształcony w angielski park. Przy kutej, żelaznej bramie stanęły dwa pawilony dla służby w stylu Waltera Scotta. W środku parku wzniesiono “zamek” – czteropiętrową rezydencję, otoczoną fryzem z rzeźbionych głów geniuszów od Homera do Dumasa. Nad gankiem umieszczono dewizę: “Kocham tego, który mnie kocha”. Z fasady wyrastał minaret. Parter zajmował salon w stylu Ludwika XIV, a wyższe kondygnacje to pokoje dla gości. Dwieście metrów od zamku wybudowano miniaturową, gotycką wieżę. Całe przedsięwzięcie kosztowało pisarza około 500 tysięcy franków. Na otwarcie swojej nowej siedziby 25 lipca 1848 roku Dumas zaprosił 600 przyjaciół.

Dumas zajął w zamku małą izdebkę z żelaznym łóżkiem i drewnianym stołem, przy którym pracował od rana do wieczora. Pisał i wydawał w tych latach nadal sporo: Dwie Diany (1846–1847), powieść z czasów Walezjuszów; Czterdziestu pięciu (1847-1848), ostatnia część trylogii z czasów dynastii Walezjuszów, w której Diana de Monsoreau mści się na księciu Andegaweńskim za śmierć kochanka; Wicehrabia de Bragelonne (1848–1850), trzecia część cyklu o muszkieterach, oparta na Pamiętnikach księżnej La Fayette. Poza tym przyjmował każdego, kto się zjawił. Goście zamieszkujący “zamek”, których często nawet nie znał, kosztowali go kilkaset tysięcy franków rocznie. Kobiety zmieniały się szybko: najpierw Ludwika Beaudoin, potem Celesta Scrivaneck – “sułtanka 1848 roku”.

21 lutego 1847 roku Dumas otworzył własny teatr, nazwany Teatrem Historycznym. Inaugurujący działalność spektakl Królowa Margot trwał dziewięć godzin. Przed budynkiem w dniu premiery zebrał się tłum dziesięciu tysięcy gapiów. Premierę zaszczycił swoją obecnością książę de Montpensier. Rolę królowej matki zagrała Beatrycze Person, ówczesna faworyta pisarza. Po Królowej Margot, Dumas wystawił Hamleta, z własnym, szczęśliwym zakończeniem. Pierwszy sezon Teatru Historycznego przyniósł 707 905 franków dochodu. Drugi rozpoczął się sukcesem Kawalera de Maison Rouge. 7 lutego 1848 roku teatr wprowadził nowość, sztukę graną przez dwa wieczory: Monte Christo. Ta sztuka miała znakomitą frekwencję do 24 lutego, dnia wybuchu rewolucji 1848 roku.

Wygnaniec

Sale teatrów opustoszały. Dumas próbował zająć się polityką, startując bez powodzenia w wyborach do Izby Deputowanych z departamentu Yonne. Kasa Teatru Historycznego świeciła pustkami, natomiast pisarz zamawiał kolejne sztuki i angażował nowych aktorów. Rezydencja Monte Christo została zajęta za długi wynoszące ponad 230 tysięcy franków. Z pozwem o zwrot posagu w wysokości 100 tysięcy franków wystąpiła także Ida Ferrier. Trybunał orzekł separację dóbr małżeńskich i zobowiązał Dumasa do zwrotu posagu w kwocie 120 tysięcy franków oraz do płacenia alimentów w wysokości 6 tysięcy franków rocznie. Chcąc ratować swą posiadłość, Dumas wystawił ją na fikcyjną sprzedaż. Mimo ruiny, pisarz pozostawał hojny. Wspierał bezrobotnych aktorów. Zorganizował pogrzeb Marii Dorval, sprzedając wszystkie swoje medale i odznaczenia. W hołdzie aktorce wydał broszurkę: Ostatni rok Marii Dorval. Na początku 1849 roku wystawił Trzy antrakty do “Miłości lekarzem” Moliera. Sztuka została wygwizdana przez publiczność. Nadal pisał sporo. W 1849 roku wydał drugą część cyklu Pamiętniki lekarza, zatytułowaną Naszyjnik królowej, w 1850 roku: Czarnego tulipana, a w 1851 roku: Anioła Pitou – trzecią część Pamiętników lekarza.

W 1851 roku, po przewrocie politycznym i objęciu władzy przez Napoleona III, Dumas wraz z innymi pisarzami udał się na emigrację do Belgii, zapewne również po to, by umknąć wierzycielom. Choć nie był wygnańcem politycznym, co jakiś czas pojawiał się na krótko w Paryżu, gdzie zostawił aktualną wybrankę serca, Izabellę Constant, znaną jako “Zirzabella”. W styczniu 1852 roku sprzedano wyposażenie jego paryskiego mieszkania, aby pokryć zaległości. 20 stycznia ogłoszono upadłość pisarza. Choć długi Teatru Historycznego oddzielono od długów osobistych, pasywa wyniosły 107 215 franków. Na liście wierzycieli ogłoszonej w kwietniu 1853 roku znalazły się 153 osoby.

W Brukseli Dumas, mimo braku kapitałów, wynajął dwa domy, kazał usunąć wewnętrzne ściany i stworzył sobie piękny pałacyk z bramą wjazdową oraz balkonem. Na sekretarza przyjął wygnańca Noëla Parfaita, który wziął interesy pryncypała w swoje ręce, zajmując się także przepisywaniem powieści, wspomnień i komedii, które Dumas tworzył w takim tempie, że zawodowi kopiści nie mogli za nim nadążyć. Dumas, dla zaoszczędzenia czasu, nie stawiał znaków przestankowych.

Parfait egzekwował dawne należności. Dzięki nowemu intendentowi sytuacja Dumasa się poprawiła: mógł prowadzić wystawne życie i podejmować wygnańców obiadami. Pisarz snuł w tym czasie plan napisania cyklu powieści od czasów Jezusa do współczesności. Jego sytuację osobistą dodatkowo komplikowały przygody z kobietami. Sprowadził do Belgii swoją córkę Marię, w której chciał mieć pomocnicę przy miłosnych manewrach pomiędzy paniami Guidi, Person i Constant. Maria jednak nie potrafiła ani nie chciała ukrywać ojcowskiej niestałości, co narażało pisarza na liczne nieporozumienia.

Swoje powieści (w tym kolejny tom Pamiętników lekarza: Hrabinę de Charny) drukował jedne w Paryżu, inne w Brukseli. Sztuki wystawiał pod przybranym nazwiskiem, aby otrzymywać honoraria. 1 kwietnia 1852 roku wystawiono Benvenuto Cellini, przerobionego z powieści Ascanio. Główną rolę zagrała w nim Izabella Constant. W Brukseli Dumas zaczął również pisać swoje pamiętniki.

Pod koniec 1852 roku grupka wygnańców rozproszyła się. Hugo wyjechał na Jersey – Dumas odprowadził go na statek. Na początku 1853 roku podpisano ugodę w sprawie upadłości Teatru Historycznego. Pisarz dostał 55%, a wierzyciele 45% majątku.

Muszkieter

Po powrocie do Paryża założył dziennik wieczorny Muszkieter. W pierwszym numerze zapowiedział druk 50 tomów swoich pamiętników. Oprócz pamiętników, które stały się główną pozycją każdego numeru, drukował również Mohikanów paryskich, Towarzyszy Jehudy, serię Wielkich ludzi w szlafroku. Początkowo dziennik odniósł sukces, a wpływowi wydawcy: Millaud i Villemessant proponowali Dumasowi odkupienie tytułu. Pisarz jednak odmówił. Wkrótce nastąpił krach Muszkietera. Najpierw zaczęli znikać nieopłacani współpracownicy, a następnie malała liczba abonentów, znużonych jednorodnością oferty.

Dumas, by się pocieszyć, często bywał na przyjęciach. Widziano go u księżniczki Matyldy, bliskiej kuzynki Napoleona III, która od 1857 roku wzięła pod opiekę również syna pisarza. W 1857 roku zmarła Ida Ferrier. W tym samym roku wyszła za mąż córka pisarza.

W 1858 roku Dumas podróżował do Rosji. W tym samym roku Maquet wytoczył mu proces o niedotrzymanie zobowiązań finansowych, który jednak przegrał. Dumas nie dotrzymywał także innych zobowiązań – obiecał wypłacić córce posag w wysokości 120 tysięcy franków, ale nie zrobił tego. W 1860 roku otrzymał zaliczkę w wysokości 120 tysięcy franków na poczet umowy dotyczącej wyd