Alexanderplatz

Alexanderplatz

Alexanderplatz (plac Aleksandra) to kluczowy węzeł komunikacyjny oraz plac w wschodniej części Berlina. Nazwa placu upamiętnia cara Rosji Aleksandra I, a mieszkańcy Berlina często nazywają go po prostu Alex. Mieści się w dzielnicy Mitte i codziennie przyciąga ponad 300 000 odwiedzających.

Po zachodniej stronie placu znajduje się dworzec kolejowy Berlin Alexanderplatz, który obsługuje pociągi regionalne oraz kolej miejską (S-Bahn). Wzdłuż wschodniej i zachodniej części placu oraz na kierunku wschód-zachód znajdują się stacje metra dla czterech linii, w tym jednej planowanej.

Historia

Początki do roku 1800

W XIII wieku obszar, na którym obecnie znajduje się plac, leżał na północny wschód od murów miejskich, tuż przed Bramą św. Jerzego, gdzie znajdował się przytułek św. Jerzego. Od XVI wieku brama, znana także jako Oderberger Thor, była głównym wjazdem do miasta, łączącym kilka dróg prowadzących do różnych miast handlowych. W trakcie wojny trzydziestoletniej (1618-1648) wzmocniono mury miejskie, co sprawiło, że brama zyskała na znaczeniu. Od 1681 roku plac przed bramą był wykorzystywany jako targ bydlęcy, co przyczyniło się do nadania mu nazwy Ochsenmarkt (Woli Targ).

Wokół placu na końcu XVII wieku zaczęło powstawać przedmieście św. Jerzego, które, mimo zakazu zabudowy wydanego w 1691 roku, w 1700 roku liczyło już około 600 domów. W przeciwieństwie do przedmieść na zachodzie miasta, rozwijało się ono chaotycznie.

6 maja 1701 roku Fryderyk I, koronowany na króla Prus, wjechał przez Bramę św. Jerzego do miasta, a brama zaczęła być nazywana Bramą Królewską (Königsthor). W 1734 roku powstał mur akcyzowy otaczający miasto oraz przedmieścia, co doprowadziło do rozbiórki dawnych obwałowań w 1746 roku. Wkrótce potem przedmieście św. Jerzego przekształciło się w przedmieście Królewskie, z promienistym układem ulic, które kończyły się na placu przed dawną bramą.

W latach 1752-1755 mieszkał w pobliżu placu Gotthold Ephraim Lessing. W 1771 roku w miejscu byłej Bramy Królewskiej zbudowano nowy murowany most przez fosę, flankowany od 1777 roku przez kolumnady zaprojektowane przez Carla von Gontarda. W latach 1783-1784 wokół placu powstało siedem trzypiętrowych domów, w tym słynny Gasthof zum Hirschen, w którym mieszkał dramatopisarz Heinrich von Kleist.

Nadanie nazwy i wzrost znaczenia

25 października 1805 roku na placu odbyła się defilada, podczas której witano cara Aleksandra I. W związku z tym 2 listopada Fryderyk Wilhelm III wydał polecenie nadania placowi jego imienia. W czasie rewolucji marcowej w 1848 roku miały miejsce walki uliczne, a rewolucjoniści zablokowali drogi do centrum miasta, w czym uczestniczył pisarz Theodor Fontane.

W XIX wieku Königsstadt (Miasto Królewskie) dalej się rozwijało. Na początku wieku przeciętnie domy miały trzy kondygnacje, w połowie cztery, a pod koniec już pięć. Manufaktury ustępowały miejsca zabudowie mieszkalnej i handlowej. Południowo-wschodnia strona placu zyskała Königstädter Theater, otwarte 4 sierpnia 1824 roku. Teatr zamknięto 3 czerwca 1851 roku, a budynek przekształcono w magazyn, a później pensjonat Aschinger.

W połowie lat 70. XIX wieku zasypano fosę, aby zbudować linię kolejową Stadtbahn, otwartą w 1882 roku, z jednoczesnym uruchomieniem Dworca Miejskiego Alexanderplatz. W latach 1883-1884 zbudowano przy placu neorenesansowy Grand Hotel, a w latach 1886-1890 powstało prezydium policji z ceglaną elewacją i wieżą.

W 1886 roku zbudowano centralną halę targową na wschód od linii Stadtbahn, natomiast w 1896 roku zabroniono ulicznego handlu na Alexanderplatz. W wyniku tego plac podzielił się na dwa obszary: północna część stała się bardziej ruchliwa, podczas gdy południowa strona, dawny plac defilad, została przekształcona w ogród w projekcie Hermanna Mächtiga w 1889 roku.

W północno-wschodniej części placu w 1895 roku wzniesiono miedzianą statuę Beroliny (personifikacji Berlina) autorstwa Emila Hundriesera.

Rozkwit 1900–1940

Na początku XX wieku Alexanderplatz przeżył znaczny rozkwit. Powstały znane w całym mieście domy towarowe, takie jak Tietza (1904-1911), Wertheima (1910-1911) i Hahn (1911). W 1910 roku rozebrano Kolumnady Królewskie, aby zbudować dom Wertheima, a ich elementy przeniesiono do Kleistparku.

Dom towarowy Tietza miał elewację długości 250 m, co czyniło go najdłuższym na świecie wówczas. Rozbudowa węzła komunikacyjnego sprzyjała rozwojowi placu; oprócz trzech linii metra, które otwarto w latach 1913 i 1930, zatrzymywały się tam również pociągi dalekobieżne i miejskie oraz autobusy i tramwaje (elektryczne od 1898 roku). Ruch odbywał się na pięciu poziomach. W latach 20. XX wieku plac stał się synonimem wielkomiejskiego życia w Berlinie, a pisarz Alfred Döblin zatytułował swoją powieść Berlin Alexanderplatz.

W obliczu rosnącego paraliżu transportu indywidualnego, Martin Wagner, miejski radca budowlany Berlina, zaproponował przebudowę placu pod koniec lat 20. XX wieku. Nowy projekt zakładał stworzenie ronda o średnicy 100 m, przeznaczonego dla tramwajów, z siedmiokondygnacyjnymi budynkami dookoła. Przebudowa miała na celu poprawę estetyki oraz funkcjonalności placu.

W ramach ograniczonego konkursu architektonicznego, do którego zaproszono pięć biur z Berlina oraz jedno z Kolonii, zwyciężyli architekci Hans i Wassili Luckhardt oraz Alfons Anker. Mimo to ostatecznie zdecydowano się na projekt Petera Behrensa, który przewidywał owalne rondo z podkowiastą zabudową.

Do początku lat 30. XX wieku na południowym zachodzie placu wzniesiono dwa biurowce: Alexanderhaus i Berolinahaus. Dawne Königstädter Theater oraz inne budynki zostały zburzone w celu budowy ronda łączącego sześć ulic. W 1934 roku przed Alexanderhaus ustawiono zdemontowaną wcześniej rzeźbę Beroliny.

Mimo planów Behrensa, projekt nie został w pełni zrealizowany, ponieważ większość działek należała do prywatnych właścicieli, a ich zakup wiązał się z kosztami 20 milionów marek. Amerykańskie konsorcjum, odpowiedzialne za budowę Alexanderhaus i Berolinahaus, nie posiadało wystarczających środków finansowych na realizację inwestycji, a po objęciu władzy przez nazistów sytuacja na placu pozostała niezmieniona.

Zniszczenie i odbudowa

Skutki II wojny światowej dotknęły Alexanderplatz w kwietniu 1945 roku. Statua Beroliny została usunięta już w 1944 roku i prawdopodobnie przetopiona. W wyniku bombardowań i walk ulicznych plac oraz cała Königsvorstadt zostały znacznie zniszczone.

Po wojnie postanowiono zerwać z przeszłością i rozpocząć na nowo, także w zakresie zabudowy miejskiej. Plan kolektywny (Kollektivplan) Hansa Scharouna z 1946 roku zakładał rozległe wyburzenia dla nowych szerokich ulic, jednak podział Berlina oraz inne czynniki uniemożliwiły jego realizację. Odbudowa wschodniej części miasta opierała się na zasadach urbanistyki z 27 lipca 1950 roku oraz Podstawach przeprojektowania śródmieścia Berlina z 23 sierpnia tego samego roku. 6 września 1950 roku wprowadzono w NRD ustawę o odbudowie.

W ramach „Podstaw przeprojektowania” przewidziano szeroką na 90 metrów ulicę, prowadzącą ze wschodu przez Alexanderplatz do ulicy Unter den Linden. Rozpoczęto budowę alei Stalina w 1951 roku, jednak z czasem okazało się, że budynki okazały się zbyt kosztowne, co doprowadziło do zastosowania technologii wielkopłytowej.

W latach 1961-1964 w pobliżu Alexanderplatz zbudowano Haus des Lehrers (Dom Nauczyciela) oraz Halę Kongresową.

Plac socjalistyczny

Wiosną 1964 roku władze Berlina Wschodniego ogłosiły konkurs urbanistyczny na przeprojektowanie Alexanderplatz. Wzięło w nim udział sześć zespołów architektonicznych, a zwyciężyła grupa Schweizer, Tscheschner und Schulz. Ich projekt przewidywał usunięcie ruchu kołowego z powierzchni placu, a ulice przelotowe miały przebiegać na obrzeżach. Planowano wybudowanie dwóch nowych osi komunikacyjnych: Karl-Liebknecht-Straße łączącej Unter den Linden z Prenzlauer Allee oraz Grunerstraße z tunelem samochodowym łączącym Leipziger Straße z Otto-Braun-Straße (obecnie Greifswalder Straße). Punkty przecięcia ruchu pieszego i kołowego miały być zrealizowane poprzez budowę przejść podziemnych, co miało poprawić komfort pieszych. Jednakże, te zmiany odcięły plac od jego pierwotnego kontekstu urbanistycznego.

Aby zbudować tunel, wyburzono pozostałości kościoła św. Jerzego oraz budynek Minolhaus, a w 1965 roku rozpoczęto budowę wieży telewizyjnej, zniszczywszy pozostałości berlińskiego Starego Śródmieścia wokół kościoła mariackiego. W 1967 roku, na podstawie wyników konkursu, rozpoczęto przekształcanie Alexanderplatz. Zlikwidowano wszystkie linie tramwajowe przebiegające przez plac.

Do 1969 roku na północno-zachodniej stronie placu wzniesiono Centrum-Warenhaus oraz Interhotel o wysokości 120 metrów. W tym czasie zbudowano również dziesięciopiętrowy Dom Przemysłu Elektromaszynowego oraz siedmiopiętrowy Dom Podróży (Haus des Reisens). W 1969 roku przebudowano płytę placu, tworząc Fontannę Przyjaźni (Brunnen der Völkerfreundschaft) autorstwa Waltera Womacki oraz Zegar Światowy Urania (Urania-Weltzeituhr) zaprojektowany przez Ericha Johna. Oba obiekty stały się popularnymi miejscami spotkań zarówno dla mieszkańców Berlina Wschodniego, jak i turystów.

Zegar Światowy Urania stanął na Alexanderplatz w 1969 roku. Składa się z dwudziestoczteroboku, który obraca się na słupie, a każda strona odpowiada jednej z 24 stref czasowych. Powyżej i poniżej oznaczeń godzin widnieją nazwy miast z tych stref czasowych, a ponad zegarem znajduje się model układu słonecznego, gdzie planety okrążają słońce co minutę. Nowa powierzchnia przebudowanego placu była ponad cztery razy większa niż przed wojną (80 000 m² wobec 18 000 m²).

Stacje kolei i metra

Dworzec kolejowy na Alexanderplatz został otwarty w 1881 roku w ramach budowy Stadtbahn, według projektu Johanna Eduarda Jaconsthala. Miał on dwa perony wyspowe, przykryte wspólną halą. Otwarcie dla ruchu miejskiego miało miejsce 7 lutego 1882 roku, a dla pociągów dalekobieżnych – 15 maja tego samego roku. W latach 1923-1926, przed wprowadzeniem elektrycznej S-Bahn, halę przebudowano w celu lepszego doświetlenia wnętrza.

11 czerwca 1928 roku rozpoczęto ruch S-Bahn na dworcu Alexanderplatz. Niektóre kursy były nadal obsługiwane przez lokomotywy parowe, które z czasem zastąpiono samobieżnymi wagonami elektrycznymi. W latach 1929-1932, w związku z przekształceniami przestrzeni placu, dworzec kolejowy został przebudowany, co umożliwiło niemal bezpośrednią przesiadkę do trzech linii metra (jedna z nich zatrzymywała się na placu już od 1913 roku).

Dworzec ucierpiał w czasie II wojny światowej, a od kwietnia do 4 listopada 1945 roku tory były nieprzejezdne. Odbudowa rozpoczęła się pod koniec 1945 roku i trwała do 1951 roku. W 1962 roku rozpoczęto kolejną modernizację. Do 1964 roku według planów Hansa-Joachima Maya i Güntera Andricha przebudowano elewacje boczne hali, które zyskały duże przeszklenia. W tym czasie przystosowano także nieczynną krawędź peronu dalekobieżnego dla S-Bahn, co poprawiło płynność ruchu.

Po zjednoczeniu Niemiec zaplanowano kolejną przebudowę dworca oraz znajdujących się pod jego halą łuków Stadtbahn. Architekci Robert Paul Niess i Rebecca Chestnutt zaproponowali odsłonięcie zamurowanych łuków estakady kolejowej oraz umieszczenie tam sklepów i punktów usługowych. W 1995 roku rozpoczęto przebudowę, a do 1996 roku zastąpiono perony nowymi, a 12 marca 1998 roku oficjalnie otwarto odnowiony dworzec. Obecnie pociągi regionalne oraz przyspieszone zatrzymują się przy drugim peronie wyspowym, podczas gdy pociągi Intercity oraz Intercity-Express przejeżdżają przez dworzec bez zatrzymania. Pod halą dworca znajdują się sklepy oraz centrum obsługi pasażerów S-Bahn i centrum podróży Deutsche Bahn.