Alexander von Humboldt

Friedrich Wilhelm Heinrich Alexander von Humboldt

Friedrich Wilhelm Heinrich Alexander von Humboldt (urodzony 14 września 1769 w Berlinie, zmarł 6 maja 1859 tamże) to niemiecki przyrodnik i podróżnik, który był jednym z pionierów nowoczesnej geografii. Był młodszym bratem Wilhelma von Humboldta i laureatem Medalu Copleya.

Życiorys

Młodość i studia

Humboldt przyszedł na świat w zamożnej pruskiej rodzinie. Jego ojcem był Alexander Georg von Humboldt, oficer i szambelan na pruskim dworze. W dzieciństwie otrzymywał edukację od prywatnych nauczycieli. Choć był chorowity, wykazywał dużą aktywność, a jego matka pragnęła, by został urzędnikiem. Młody Humboldt jednak fascynował się naturą oraz literaturą podróżniczą, zwłaszcza dziełami Bougainville’a i Forstera.

W 1787 roku, mając 18 lat, rozpoczął naukę na pruskim uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą, gdzie studiował administrację i ekonomię polityczną. Po krótkim czasie przeniósł się do Getyngi, jednego z najlepszych uniwersytetów w Niemczech, gdzie przez dwa lata koncentrował się na naukach przyrodniczych, matematyce i językach obcych. Następnie uczęszczał na akademię handlową w Hamburgu, a później wrócił do Getyngi, by ostatecznie studiować na akademii górniczej w Fryburgu (1791-1792). Udało mu się ukończyć trzyletni program w zaledwie osiem miesięcy. W trakcie studiów odbył swoją pierwszą podróż po Europie, która trwała 10 tygodni i obejmowała odwiedziny w Holandii, Belgii, Anglii i Francji.

W wieku 22 lat objął stanowisko inspektora górniczego w pruskim państwie. W tym czasie zyskał reputację ambitnego i innowacyjnego urzędnika, opracowując m.in. prototypy maski do oddychania dla górników oraz bezpiecznej lampy górniczej. Napisał również dwie książki dotyczące podziemnej flory Fryburgu i bazaltów, a także zainteresował się galwanizmem, odbywając liczne podróże inspekcyjne i naukowe, w tym do kopalni w Wieliczce i Bochni.

W młodości nawiązał wiele kontaktów z prominentnymi osobistościami ze świata nauki i kultury, takimi jak Friedrich von Schiller, Johann Wolfgang von Goethe, Georg Forster (uczestnik drugiej podróży Cooka dookoła świata), przyrodnik Thomas von Sömmering oraz botanik Carl Ludwig Willdenow.

W 1796 roku zmarła matka Humboldta, co skłoniło go do rezygnacji z posady inspektora górniczego i poświęcenia się marzeniu o wielkich podróżach.

Wyprawa do Ameryki

W trakcie przygotowań do wyprawy w Paryżu spotkał Aimé’a Bonplanda, który stał się jego towarzyszem podróży. Z powodu trudności z organizacją ekspedycji we Francji, Humboldt wyruszył w 1798 roku do Hiszpanii, a w 1799 roku razem z Bonplandem rozpoczął wyprawę do Amazonii. W lipcu 1799 roku dotarł do Nowej Andaluzji i po przybyciu do Cumany rozpoczął zbieranie próbek do badań przyrodniczych. Następnie udał się do Caracas, a w lutym 1800 roku skierował się ku rzece Orinoko, gdzie jako jeden z pierwszych naukowców dostrzegł wpływ działalności człowieka na przyrodę.

W okolicach Calabozo Humboldt i Bonpland przeprowadzili szereg badań z użyciem elektrycznych węgorzy. W marcu 1800 roku dotarli do misji kapucyńskiej w San Fernando de Apure i kontynuowali swoją podróż w górę rzeki Orinoko. Głównym celem wyprawy było zbadanie możliwości połączenia między Orinoko a Amazonką, co zaowocowało opracowaniem szczegółowej mapy systemu dopływów tych rzek. Po sześciu miesiącach ekspedycja powróciła do Cumany, a następnie udała się na Kubę, skąd wysłano część kolekcji naukowych do Europy.

Z Kuby Humboldt i Bonpland popłynęli do Bogoty, gdzie spotkali hiszpańskiego przyrodnika José Celestino Mutisem. Ich kolejnym celem była Andy, gdzie dokładnie badali wulkany. W 1802 roku wspiął się na Pichincha, próbował zdobyć Cotopaxi (osiągając wysokość 4300 m n.p.m.) i na Antisanę (5400 m n.p.m.). W czasie badań na Chimborazo dotarł do wysokości 5917 m n.p.m. Ustalił również przebieg równika magnetycznego Ziemi.

W październiku 1802 roku dotarł do Limy, skąd wyruszył w podróż morską do Guayaquil, badając przy tym zimny prąd morski, który później nazwano jego imieniem. Następnie do 1804 roku przebywał w Meksyku, gdzie prowadził badania w archiwach i bibliotekach. W 1804 roku dotarł do Stanów Zjednoczonych, gdzie wielokrotnie spotykał się z prezydentem Thomasem Jeffersonem, informując go o geografii i ludności Meksyku. Na koniec czerwca 1804 roku opuścił Amerykę, wracając do Europy, a w sierpniu przybył do Paryża, przynosząc 60 000 okazów roślin z 6 tysięcy gatunków, z czego 2000 było nieznanych w Europie.

W Berlinie i Paryżu

W listopadzie 1805 roku przybył do Berlina, gdzie Fryderyk Wilhelm III mianował go swoim szambelanem. W tym czasie ukończył pierwszy tom swojego dzieła Voyage aux régions équinoxiales du nouveau continent (Podróż przez regiony podzwrotnikowe Nowego Kontynentu), zatytułowany Essai sur la géographie des plantes (Esej o geografii roślin), który zadedykował swojemu przyjacielowi, Goethemu. Następnie, przebywając w Prusach, napisał i opublikował Ansichten der Natur (Obrazy natury), które zdobyło dużą popularność i zostało przetłumaczone na jedenaście języków.

Jesienią 1807 roku przeniósł się z powrotem do Paryża. Kolejne lata to czas intensywnej pracy nad nowymi dziełami opartymi na jego odkryciach w Ameryce. W 1810 roku opublikował Vues des cordillères, et monumens des peuples indigènes de l’Amérique (Widoki Kordylierów i zabytków ludów tubylczych Ameryki). Równocześnie, w latach 1808-1811, wydano czterotomowy Essai politique sur le royaume de la Nouvelle-Espagne (Polityczny esej o Królestwie Nowej Hiszpanii), który był kompendium wiedzy o hiszpańskich koloniach w Ameryce Południowej oraz krytyką hiszpańskiego kolonializmu. Opracował także podobne kompendium dotyczące wyspy Kuba. W Paryżu nawiązał znajomość z Karl Gustavem Jungiem oraz przyjaźń z Simonem Bolivarem. Po upadku Napoleona i zajęciu Paryża przez wojska koalicji, Humboldt postanowił zostać w stolicy, co spotkało się z krytyką prasy niemieckiej, zarzucającej mu brak patriotyzmu.

W 1814 roku próbował uzyskać zgodę Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej na podróż do Indii i Himalajów. Kolejne próby w 1817 i 1818 roku również były nieudane. Ostatecznie zrezygnował z planów wyjazdu. W 1827 roku, w wyniku zmniejszającego się znaczenia Paryża jako ośrodka naukowego oraz na prośbę cesarza Fryderyka Wilhelma, powrócił do Berlina, gdzie wykładał geografię na uniwersytecie. W stolicy Prus zyskał status celebryty, a jego wykłady cieszyły się dużym zainteresowaniem. W 1828 roku zorganizował w Berlinie konferencję naukową z udziałem około 500 uczonych. Mimo to wciąż dążył do zorganizowania kolejnej wyprawy naukowej. Jesienią 1827 roku car Mikołaj I zaprosił Humboldta do Rosji i zgodził się pokryć koszty jego podróży.

Wyprawa do Rosji

W kwietniu 1829 roku Humboldt wyruszył w wyprawę naukową po Rosji. W przeciwieństwie do poprzednich ekspedycji, podróżował w towarzystwie grupy uczonych, w tym Christianem Ehrenbergiem i Gustawem Rosem. Ekspedycja, sponsorowana przez cara, miała na celu badanie złóż złota, srebra i platyny w Rosji. Mimo pierwotnie ustalonej trasy, Humboldt prowadził ekspedycję aż do podnóży Ałtaju. W listopadzie 1829 roku powrócił do Petersburga, pokonując w pół roku około 16 tysięcy kilometrów. Podczas wyprawy zwiedził góry Uralu i Ałtaju, dotarł do chińskiej Dżungarii oraz rejonu Morza Kaspijskiego. Po kilkutygodniowym pobycie w Petersburgu, w grudniu 1829 roku powrócił do Berlina. Zebrane podczas wyprawy dane stanowiły podstawę do napisania jego najsłynniejszej książki: Kosmos. Entwurf einer physichen Weltgeschichte (Kosmos. Rys fizycznego opisu świata).

Wyprawa do Rosji była ostatnią dużą ekspedycją Humboldta, po której spędził następne dekady w Europie, pisząc kolejne tomy Kosmosu. Zmarł 6 maja 1859 roku.

Zainteresowania i rozwój nauki

Wielkość Alexandra von Humboldta tkwi w jego zdolności do syntezy wiedzy przyrodniczej z różnych dziedzin i holistycznego spojrzenia na naturę, badając rządzące nią związki. Kładł także duży nacisk na negatywne aspekty działalności człowieka, stając się prekursorem działań na rzecz ochrony środowiska. Historyk nauki Thomas Kuhn postrzegał Humboldta jako prekursora nowego paradygmatu w naukach przyrodniczych. Jako badacz miał głębokie korzenie w myśli oświeceniowej, co przejawiało się w dążeniu do pomiaru, opisu i klasyfikacji zjawisk. W swoich badaniach korzystał z nowoczesnej, kosztownej aparatury, zabierając ze sobą 42 przyrządy badawcze w podróż do Ameryki. Nie unikał także bezpośrednich badań przyrody, nawet narażając swoje zdrowie, co udowadniają przypadki badań nad elektrycznymi węgorzami i smakowaniem wód rzeki Orinoko.

Badacz dokonania Humboldta, Andrzej Bednarczyk, podkreśla jego talent do przedstawiania wiedzy w sposób fascynujący dla odbiorcy:

Humboldt podążał drogą badań doświadczalnych oraz wielu lat obserwacji, osiągając znaczące wyniki w różnych dziedzinach (geologia, astronomia, zoologia, botanika, mineralogia). Był twórcą nauki o krajobrazie, klimatologii, oceanografii i geografii roślin. Interesował się także etnografią i językoznawstwem, uznawany jest za ostatnią osobę, która ogarniała całą ówczesną wiedzę przyrodniczą. Jego prace miały duży wpływ na myśli Charlesa Darwina, który stylizował swoją książkę The Voyage of the Beagle na wzór dzienników Humboldta, stwierdzając, że nic tak nie pobudziło jego ciekawości, jak lektura dzieł Humboldta.

Humboldt zajmował się mniejszymi jednostkami fizycznogeograficznymi naszej planety, szczegółowo opisując stepy, pustynie i lasy równikowe. Uważał, że celem fizycznogeograficznego opisu Ziemi powinno być zrozumienie jedności w różnorodności i badanie ogólnych praw oraz wewnętrznych powiązań między zjawiskami geologicznymi. Wprowadził pojęcia strefowości i piętrowości klimatycznej oraz postulował ochronę przyrody, będąc twórcą terminu „pomnik przyrody”. Przyczynił się także do rozwoju wiedzy o zjawiskach ciśnienia.

Humboldt wzbogacił naukę o wiele idei, które znacznie wpłynęły na jej rozwój. Jego autorytet był na tyle duży, że w niektórych przypadkach (np. w geologii) utrudniał rozwój nowoczesnych kierunków. Wraz z C. Gaussem stworzył międzynarodową organizację do badań nad zjawiskami magnetycznymi, a dzięki jego inicjatywie powstał pruski instytut meteorologiczny.

Prace naukowe

W Paryżu opracował 34-tomowe dzieło o swojej amerykańskiej podróży, zatytułowane Voyage aux régions équinoxiales du Nouveau Continent (1805-1829). Oto niektóre z publikacji z tego dzieła:

  • Essai sur la géographie des plantes (Esej o geografii roślin) (1807) – Publikacja, która pierwotnie ukazała się po niemiecku jako Ideen zu einer Geographie der Pflanzen, koncentrująca się na rozmieszczeniu roślinności. Zawierała słynną rycinę ilustrującą koncepcje Humboldta, tzw. Naturgemälde.
  • Ansichten der Natur (Obrazy natury) (1808, 2 t.) – Łączy cechy opisu naukowego z poetyckim przedstawieniem przyrody. Początkowo ukazała się w języku niemieckim, a w tym samym roku wydano także jej francuski przekład.
  • Vues des Cordillères et monumens des peuples indigènes de l’Amerique (Widoki Kordylierów i zabytków ludów tubylczych Ameryki) (1810-1813) – Publikacja zawierająca 69 rycin, z czego 23 w kolorze. Oryginalnie wydana w Paryżu w latach 1810-1813, ukazała się w siedmiu częściach.
  • Voyage aux régions équinoxiales du Nouveau Continent fait en 1799, 1800, 1801, 1802, 1803 et 1804 (1814-1831) – Dzieło składające się z siedmiu tomów, łączące cechy literatury naukowej i podróżniczej, opisujące podróż Humboldta i Bonplanda po Ameryce Łacińskiej.
  • Essai politique sur l’île de Cuba (Esej polityczny o Kubie) (1826, 4 t.) – Kompendium informacji geograficznych, ekonomicznych i społecznych o Kubie, zawierające krytykę systemu gospodarczego wyspy.
  • Essai politique sur le royaume de la Nouvelle-Espagne (Polityczny esej o Królestwie Nowej Hiszpanii) (1808-1811) – Szczegółowy opis hiszpańskiego władztwa kolonialnego z danymi ekonomicznymi i demograficznymi.

Inne publikacje to:

  • Des lignes isothermes et de la distribution de la chaleur sur le globe (Linie izotermiczne i rozłożenie ciepła na Ziemi) (1817)
  • Fragments de géologie et de climatologie asiatiques (1832, 2 t.) – Opis geologiczny i klimatyczny Azji, będący wstępem do obszerniejszego opracowania badań Humboldta.
  • Asie centrale, recherches sur les chaînes de montagne et la climatologie comparée (1843, 3 t.) – Opis geograficzny Azji z charakterystyką jej pasm górskich.
  • Reise nach dem Ural, dem Altai und dem Kaspischen Meer (Wyprawa na Ural, Ałtaj i Morze Kaspijskie) (1837–1842, 2 t.)
  • Kosmos. Entwurf einer physischen Weltgeschichte (Kosmos. Rys fizycznego opisu świata) (1845-1862, 5 t.) – Dzieło pierwotnie planowane jako dwutomowe, ostatecznie poszerzone do pięciu tomów, zawierające całą przyrodniczą wiedzę tamtych czasów.

Zwłaszcza pierwsze dwa tomy Kosmosu cieszyły się ogromną popularnością, przetłumaczono je na dziesięć języków, a angielskie wydanie sprzedało się w około 40 tysiącach egzemplarzy. Zbiorowe wydanie dzieł Humboldta, Gesammelte Werke, ukazało się w 1889 roku.

Nazwy geograficzne

W jego imieniu nazwano rzekę Humboldt, Zatokę Humboldta, hrabstwo Humboldt, a także zimny Prąd Peruwiański (Prąd Humboldta). Imię Humboldta nosi także jedna z planetoid – (54) Alexandra.

Zobacz też

Przypisy

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Przeczytaj u przyjaciół: