Alexander Pope (urodzony 21 maja?/31 maja 1688 w Londynie, zmarł 30 maja 1744 w Twickenham) był prominentnym poetą angielskiego Oświecenia, wyznawcą katolicyzmu oraz sympatykiem torysów.
Debiut literacki Pope’a uznaje się za publikację poematu Wiersz o krytyce, inspirowanego dziełami XVIII-wiecznego klasyka Nicolasa Boileau. Od tego momentu jego twórczość, mimo jednolitego stylu i spójnego światopoglądu, obejmowała różnorodne gatunki literackie oraz tematy, od satyry i poematów heroikomicznych, których był przedstawicielem, po poważne poematy filozoficzne propagujące wiarę w dobroć Boga oraz pieśni religijne.
Od ponad dwustu lat Alexander Pope pozostaje na czołowej pozycji w dyskusjach literackich, będąc postacią kontrowersyjną w historii angielskiej poezji. Niektóre środowiska próbują obniżyć wartość jego twórczości, a nawet negują jego status poety. Z drugiej strony, jako aforysta, jest obok Willama Szekspira jednym z najczęściej cytowanych autorów. Do dziś uchodzi za największego poetę swojego pokolenia, pierwszego mistrza angielskiej satyry oraz wybitnego twórcę poematu heroikomicznego.
Mimo że Pope uosabiał cechy angielskiego Oświecenia, które wydaje się przestarzałe w kontekście rozwijającego się romantyzmu, jego dzieła miały znaczący wpływ na twórczość takich poetów jak George Gordon Byron oraz Adam Mickiewicz. Współcześni badacze coraz częściej dostrzegają w nich niejasny zwrot w kierunku „rewolucji romantycznej”, co stanowi kolejny punkt sporny dotyczący poezji Pope’a.
Dewizą Alexandra Pope’a było powiedzenie: „Wszystko co jest, jest właściwe”.
== Życie ==
Alexander Pope przyszedł na świat 21 maja 1688 w Londynie jako pierworodny syn gorliwych katolików – Alexandra Pope’a seniora oraz Edith Pope, z domu Turner. Od najmłodszych lat był dzieckiem słabym i chorowitym, co uniemożliwiło mu uczęszczanie do szkoły. Jego nieco dziwaczny wygląd wpłynął na relacje z innymi ludźmi. Dodatkowo, z powodu katolickiego wyznania, nie mógł studiować na angielskich uniwersytetach.
Pomimo braku formalnego wykształcenia, młody Pope samodzielnie zainteresował się literaturą. Ta sytuacja korzystnie wpłynęła na jego rozwój intelektualny, co pozwoliło mu na osiągnięcie niezależności w myśleniu. W dorosłym życiu, zwłaszcza w czasie literackiej świetności, zdobył miano „najbardziej instynktownego z klasycznych poetów”. W swoim domu, położonym na skraju lasu windsorskiego, pochłaniał wiele arcydzieł poezji, a w wieku około dwunastu lat zaczął pisać własne utwory. „Bez przerwy czytał i pisał”, jak sam to określał: „szczebiotał rytmicznie”, a następnie prowadził dyskusje z dorosłymi znajomymi na temat wartości swoich kompozycji.
Pope zadebiutował na literackiej scenie czasów augustowskich jako nastolatek, gdy został uznany za „dobrze zapowiadającego się” autora przez Willliama Wycherleya, który przeczytał jego wiersze. Jego debiutancki utwór, poemat bukoliczny Pastorals, został opublikowany w 1709 roku. Warto jednak zauważyć, że Pope, pragnąc uchodzić za „cudowne dziecko” swojej epoki, publicznie ogłosił, że napisał go w wieku trzynastu lat, mimo że w rzeczywistości poprawiał i uzupełniał treść w późniejszym wieku. Ten incydent przyczynił się do postrzegania Pope’a jako postaci hipokrytycznej, pełnej złośliwości i niesprawiedliwości.
Udany debiut sprawił, że Pope poczuł się komfortowo w ówczesnym środowisku literackim, wciąż wspinając się po szczeblach angielskiego Parnasu. W 1711 roku ukazał się jego kolejny utwór, wierszowany traktat o sztuce poetyckiej, An Essay on Criticism, w którym zawarł elementy dydaktyczne. Być może zbyt pewny siebie w swoich osądach literackich, Pope zainspirował się Nicolasem Boileau. Utwór odniósł wielki sukces, a życie literackie Pope’a stało się pasmem nieprzerwanych osiągnięć. Wkrótce zainteresował się nim jeden z filarów ówczesnej kultury, Joseph Addison, wydawca słynnego pisma The Spectator. Sława Pope’a ugruntowała się w 1714 roku, gdy opublikowano jego najgłośniejszy utwór: Pukiel porwany. W tym czasie do grona jego przyjaciół dołączył Jonathan Swift.
W 1717 roku Pope osiągnął szczyt sławy, publikując swoje pierwsze zbiory dzieł, w których znalazły się dwa nowe utwory: miłosne poematy, znacznie różniące się od jego dotychczasowej twórczości: Eloisa to Abelard oraz Elegy to the Memory of an Unfortunate Lady.
Pope od początku przejawiał cechy, które określane są jako trudny charakter. Jego zawiść i drażliwość, w połączeniu z ciągłymi nawrotami choroby, były przyczyną wielu konfliktów z krytykami, które często były niesprawiedliwe, zbyt osobiste lub w ogóle urojoną. Ironia Pope’a była skuteczna, ale nie zawsze subtelna. Czasami, gdy czuł się skrzywdzony, sięgał po ostre narzędzia satyry, chwaląc się swoją „umiejętnością sprawiania bólu” (proper power of hurt).
Niewiele wiadomo o życiu uczuciowym Pope’a. Uważa się, że jego największą miłością była Martha Blount, która przez wiele lat towarzyszyła poecie i opiekowała się nim w trudnych chwilach. Ich bliskie relacje zaczęły się po tym, jak Pope, oświadczając się swojej długoletniej przyjaciółce, Lady Mary Wortley Montagu, został przez nią publicznie wyśmiany. Alexander zawsze był wrażliwy na wpływ kobiet, co doprowadziło do niechęci wobec Lady Mary, która przeniosła się także na grunt literacki. Zupełnie inaczej wyglądały jego dzieła dedykowane Marthie Blount, której poświęcił swoje najbardziej intymne utwory.
== Twórczość ==
=== Poematy estetyczne i religijne (1709−1712) ===
Rok 1712 to moment wydania przez Pope’a jednego z jego najgłośniejszych utworów. Poemat heroikomiczny The Rape of the Lock (Pukiel porwany) od prawie trzystu lat cieszy się opinią prawdziwego arcydzieła. Już w czasie pierwszego wydania krytycy chwalili jego geniusz, mistrzowskie opanowanie pióra oraz niezwykły poziom fantazji i subtelności. Henry Hazlitt nazwał Pukiel porwany „znamienitym przykładem filigranowej roboty”. Utwór składa się z pięciu pieśni, które w wzniosłym stylu homeryckim opisują autentyczny towarzyski skandal: lord John Caryll, zakochany w urodzie lady Arabelii Fermor, stara się zdobyć jej pukiel włosów. Poemat łączy elementy satyryczne oraz fantastyczne, a ostatnia pieśń zawiera filozoficzne i moralizatorskie przesłania. Do dziś Pukiel porwany uznawany jest za najwybitniejszy przykład poematu heroikomicznego w literaturze.
=== Poematy opisowe (1713) ===
W 1713 roku Pope wydał kolejny istotny utwór, Windsor Forest (Las Windsorski), który wpisuje się w modny wówczas gatunek poematów opisowych wśród arystokracji. Dzieło ukazuje piękno lasu w Windsorze, w hrabstwie Berkshire. Warto zaznaczyć, że Pope miał swoje estetyczne poglądy, według których tak zwany pure description, czyli „opis czysty”, pozbawiony czynnika ludzkiego czy konkretnej treści, nie może stanowić całej treści utworu. Taki opis nie powinien redukować ja poety do bezosobowego narzędzia, które rejestruje wrażenia zmysłowe z otaczającej przyrody, bez wyciągania z nich głębszego sensu. Krytyka czystej poezji opisowej jako nonsensu była wyraźna – według Pope’a byłaby ona „jak uczta składająca się z samych sosów”, a poeta powinien dążyć do uporządkowania świata, co jest główną cechą sztuki.
=== Poematy miłosne (?−1717) ===
W tomie dzieł zebranych Pope’a z 1717 roku znalazły się dwa niepewne pod względem daty powstania poematy: Eloisa to Abelard oraz Elegy to an Unfortunate Lady. Poeta starał się wyrazić w nich namiętność i patos.
=== Poematy filozoficzne (1731−1734) ===
Jednym z kluczowych pojęć przewijających się przez twórczość Pope’a było – popularne w epoce oświeceniowego klasycyzmu – pojęcie „Natura”, które poeta przedstawiał z filozoficzną precyzją, reprezentujące różne znaczenia w zależności od utworu i jego daty powstania.
- Natura jako „obiektywna rzeczywistość” – przedstawienie rzeczywistości w poetyckim opisie, odzwierciedlenie zarówno przyrody, jak i miasta w literaturze, tak jak widział je twórca;
- Natura jako platońska idea – duchowy pierwowzór wszystkich rzeczy widzialnych, ich doskonały wzór, pierwotna zasada i najgłębsza istota świata;
- Natura jako klasyczny wzór poezji – szczegółowy zbiór zasad istnienia liryki, za którym każdy poeta powinien podążać, aby osiągnąć czysty ideał sztuki rymotwórczej.
Oświeceniowy optymizm Pope’a, widoczny w poemacie Wiersz o człowieku, był zrównoważony i umiarkowany w ocenie świata i życia doczesnego. Poeta nie twierdził, jak Gottfried Wilhelm Leibniz, że żyjemy w „najlepszym z możliwych światów”, ale jednocześnie nie przeciwstawiał się tej tezie w skrajny sposób, jak czynił to Voltaire. Pope uważał, że nadrzędnym celem człowieka w życiu doczesnym (głęboko wierzył w zmartwychwstanie) jest rozumne poszukiwanie drogi pośród skrajności, aby jego życiowa ścieżka prowadziła do głębszej samowiedzy. Pomiędzy zdobywaną samowiedzą a osobistym i społecznym szczęściem miała istnieć harmonia; działania zgodne z zasadami piękna, dobra i prawdy miały prowadzić do eliminacji zła oraz moralnego postępu, a nawet duchowej samorealizacji w świecie.
== Dziedzictwo Pope’a ==
Adam Mickiewicz, jak wynika z analizy porównawczej jego twórczości, zarówno mistycznej, jak i realistycznej, bardziej zbliżony jest do poetyki Pope’a niż do romantyzmu. Wiadomo również, że Wieszcz pisał częściowo…
Byron był ostatnim wielkim obrońcą Pope’a.
== „Dykcja poetycka” ==
…
…
…
== Kontrowersje ==
Mimo utrwalonej, zarówno przez tradycję, jak i jednogłośny werdykt literaturoznawców, opinii, że Alexander Pope jest najwybitniejszym twórcą angielskiego klasycyzmu oraz autorem najznakomitszego przykładu poematu heroikomicznego, wciąż stwarza on liczne kontrowersje w literackiej krytyce. Spory, które rozpoczęły się wraz z literackim debiutem Pope’a, są jednym z największych problemów literatury angielskiej. Można je w skrócie sprowadzić do dwóch kluczowych pytań:
- Jaki jest rzeczywisty charakter poezji Pope’a (w kontekście „rewolucji romantycznej”)?
- Czy Pope był w ogóle poetą?
=== Skandale obyczajowe wokół poezji Pope’a ===
Alexander Pope już za życia był obiektem wielu skandali wśród literackiej elity. „Pope różnił się od Drydena tym, że nie potrafił obojętnie przyjmować krytyki. Chętnie krytykowano go za zarozumiałość, próżność, złośliwość, mściwość oraz niesprawiedliwość w satyrycznych napaściach, krótko mówiąc, za jego „trudny charakter” (…) Pope lubił drwić z przeciwników, a jego drwiny nie zawsze były subtelne.”
=== Dyskusje wokół wartości poezji Pope’a ===
„Mało który poeta był tak podziwiany, a jednocześnie tak ostro atakowany, jak Pope”. W efekcie poeta był i nadal jest (po latach odrzucenia, współcześnie rośnie zainteresowanie nim) kochany lub nienawidzony, a po obu stronach barykady stają najwybitniejsze postacie literatury angielskiej. W gronie zdecydowanych krytyków znajdował się William Wordsworth, podczas gdy jego zwolennikiem był George Gordon Byron.
Niektóre środowiska nie tylko obniżają wartość jego twórczości, ale wręcz negują jego status poety, oskarżając Pope’a o całkowity brak liryzmu (przy wybitnych walorach aforystycznych), płytkość lub brak głębszych treści intelektualnych, nasycenie jego twórczości wątkami z życia prywatnego, ograniczoność i wtórność poglądów, a także sprowadzenie wiersza do formy wypracowanej, a nie odczuwanej, nawet gdy jego tematem była namiętność. Dodatkowo obarczono go tzw. „pope’owską dykcją”, która przez wiele lat stanowiła obciążenie dla stylu literackiego poezji angielskiej. Walter Pater opisał Pope’a jako osobę o „wyszukanym braku gustu”. Przeciwko niemu wystąpił także Lytton Strachey, który stwierdził: „dystychem epickim zaczarował swoje wrzaski w poezję”. Wszystkie te zarzuty sprawiły, że dla historii literatury klasyfikacja Pope’a jako poety stała się kontrowersyjna. Wiele z tych zarzutów ma swoje podstawy, jednak „jeśli bycie poetą oznacza pisanie najwspanialszych znanych wierszy, nadawanie słowom żywej i ożywiającej energii, tworzenie dystychów i wierszy, które na zawsze pozostają w pamięci oraz przedstawianie ograniczonego poglądu na ludzi i życie – to tylko niezwykły upór w szaleństwie lub perwersji może kazać odmówić mu tego miana”.
=== Paradoks recepcji poezji Pope’a ===
Krytyka literacka od zawsze zarzucała Pope’owi gładkość, „grzeczność” zarówno formy, jak i treści, a także powściągliwość, z którą stał się synonimem w literaturze angielskiej. Twierdzi się, że autor Pukla porwanego zdradził świeżość pleneru, który był częścią najświetniejszej tradycji poezji brytyjskiej, na rzecz zaduchu kawiarń i miejskiego życia. Znana jest opozycja, w której Pope reprezentuje „poezję miasta”, a William Cowper − „poezję wsi”. Inny poważny zarzut brzmi, że Pope zmechanizował wiersz, dostosowując go do wymogów epoki prozy, porzucając spontaniczne porywy liryzmu na rzecz ściśle wypracowanej poetyki.
Paradoks recepcji poezji Pope’a polega na tym, że w istocie prezentuje ona dokładne przeciwieństwo stawianych jej zarzutów. Choć nie można zaprzeczyć dbałości o finezję formy, „w rzeczywistości (…) Pope reprezentuje reakcję przeciw sztuczności i powrót do natury”. Torys buntował się przeciw poezji salonowej i konceptualnej, nie cenił wysoko baroku, ze względu na nadmierne skupienie na perfekcji formalnej. Pope odrzucał Johna Donne’a. W efekcie, mimo że moralny wydźwięk jego poezji głosił odrzucenie pesymistycznych myśli na rzecz tego, co jasne i zdrowe, Pope pozostaje główną postacią Oświecenia, z którą należy wiązać romantyczną rewolucję.
== Wpływ i inspiracje ==
…
…
…
== Dzieła ==
1709 Pastorals
1711 An Essay on Criticism
1712 The Rape of the Lock
1713 Windsor Forest
1717 Eloisa to Abelard
1717 Elegy to the Memory of an Unfortunate Lady
1728 The Dunciad
1734 Essay on Man
1735 Epistle to Dr Arbuthnot
=== Dzieła wydane w Polsce ===
1816 Wiersz o krytyce, przekład Kaietana Jaxę Marc…
1822 Wybór poezji, przekład Ludwika Kamińskiego
1982 Porwany lok, przekład Juliusza Kydryńskiego
2002 Poematy. Wybór, przekład Ludwika Kamińskiego
2024 Esej o krytyce, przekład Jarosław Zawadzki, „Kronos” 2/2024
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Alexander Pope – dzieła w bibliotece Polona
