Alexander Gardner (urodzony 17 października 1821 w Paisley, zmarły 12 grudnia 1882 w Waszyngtonie) był szkockim fotografem, który działał głównie w Stanach Zjednoczonych. Jest szczególnie znany jako twórca portretów Abrahama Lincolna oraz zdjęć dokumentujących wojnę secesyjną i egzekucje osób odpowiedzialnych za zamach na Lincolna.
Życiorys
Gardner dorastał w Glasgow. W wieku 14 lat rozpoczął pracę w warsztacie jubilerskim, gdzie spędził następne siedem lat. Pod wpływem Roberta Owena, wraz z bratem oraz innymi towarzyszami, założył w 1850 roku spółkę Clydesdale Joint Stock Commercial & Agricultural Company, która zajmowała się zakupem gruntów rolnych w stanie Iowa w USA. Celem spółki było stworzenie kooperatywy, w której miały zostać wprowadzone zasady socjalizmu. W tym samym roku Gardner wrócił do Szkocji, aby zrekrutować nowych członków i zdobyć dodatkowe fundusze. W 1851 roku został właścicielem i wydawcą tygodnika „Glasgow Sentinel”, którego sprzedaż szybko wzrosła, a w artykułach opowiadał się za reformami społecznymi na rzecz klasy robotniczej.
Nie ma informacji, gdzie i u kogo Gardner nauczył się fotografii, jednak jego zainteresowanie tym rzemiosłem zdaje się być związane z wcześniejszym zamiłowaniem do chemii. Na Wielkiej Wystawie w Londynie w 1851 roku zobaczył prace amerykańskiego fotografa Mathew B. Brady’ego, co zainspirowało go do intensywnego zajmowania się fotografią. Dla swojego tygodnika zaczął pisać recenzje wystaw fotograficznych. Na początku 1856 roku przeprowadził się z rodziną do USA, lecz po dotarciu do kolonii Clydesdale odkrył, że wielu jego znajomych i krewnych zmarło lub było poważnie chorych na gruźlicę. Zrezygnował więc z pierwotnych planów i w tym samym roku przybył do Nowego Jorku. Po nawiązaniu współpracy z Bradym, został zatrudniony jako ekspert w nowej technologii fotograficznej – mokrej płycie kolodionowej, która szybko wypierała dagerotypię – oraz w zakresie dużych formatów, które można było drogo sprzedawać. Od lutego 1858 roku kierował jego studiem w Waszyngtonie. Później stał się członkiem dwudziestoosobowej grupy fotografów pod przewodnictwem Brady’ego, którzy dokumentowali przebieg wojny secesyjnej (1861–1865). Oprócz Gardnera w skład zespołu wchodzili m.in. Timothy H. O’Sullivan oraz George N. Barnard.
Wojna secesyjna była pierwszym konfliktem zbrojnym, który został dokładnie udokumentowany fotograficznie. Fotografowie nie przedstawiali jednak bezpośrednich działań wojennych, lecz głównie pozowane sceny, martwych żołnierzy, pola bitew oraz działania na zapleczu frontu. Wynikało to z ówczesnych ograniczeń technicznych fotografii, które wymagały długiego naświetlania, co uniemożliwiało uchwycenie dynamicznych scen bitewnych. Zdjęcia te były szeroko wykorzystywane przez prasę, taką jak „Harper’s” i „Frank Leslie’s”, które zatrudniały drzeworytników do tworzenia rycin na podstawie fotografii, które następnie publikowane były w gazetach. Fotografie zespołu Brady’ego ukazały się w zbiorze Incidents of the War, podpisanym jedynie jego nazwiskiem, co prawdopodobnie skłoniło Gardnera do podjęcia decyzji o odejściu z zespołu i rozpoczęciu działalności na własną rękę. Do tej pory nie jest pewne, które zdjęcia zespołu Brady’ego są autorstwa Gardnera, a niektóre z nich przypisywane są różnym fotografom.
10 kwietnia 1865 roku, tuż przed ostateczną klęską bitwy pod Appomattox, Gardner wykonał ostatni portret Lincolna. Cztery dni później prezydent został zastrzelony, a Gardner sfotografował jego ciało. Wykonał również zdjęcia zamachowców, w tym Lewisa Payne’a, którzy czekali na swoją egzekucję. 7 lipca, z balkonu wychodzącego na dziedziniec więzienny, zrealizował cykl zdjęć dokumentujących ich egzekucję.
W 1866 roku Gardner opublikował album ze zdjęciami wojennymi, zatytułowany Gardner’s Photographic Sketch Book of the War, w którym każde zdjęcie było opisane i podpisane nazwiskiem autora. Mimo wysokich kosztów, publikacja ta okazała się finansową porażką, jednak nie powstrzymało to Gardnera przed kontynuowaniem kariery fotograficznej. W 1867 roku fotografował budowę linii kolejowej w stanie Kansas; rok później wydał te zdjęcia w zbiorze Across the Continent on the Kansas Pacific Railroad. W ten sposób stał się konkurentem Brady’ego, który po wojnie secesyjnej napotkał trudności finansowe.
Pod koniec swojego życia Gardner poświęcił się działalności filantropijnej, angażując się w organizacje w Waszyngtonie, takie jak Washington Beneficial Endowment Association oraz Masonic Mutual Relief Organization.
Zdjęcia Gardnera można znaleźć w amerykańskich zbiorach, w tym w National Archives, Bibliotece Kongresu, George Eastman House oraz New-York Historical Society.
Zdjęcie Payne’a a Roland Barthes
W swoim eseju Światło obrazu (1980) Roland Barthes wskazał na dwie sfery obecne w fotografiach: studium (pole o charakterze kulturowym) oraz punctum (rodzaj ukłucia, czasem szczegół, który trafia w widza). Analizując portret Lewisa Payne’a autorstwa Gardnera, zauważył, że owy punctum może również odnosić się do czasu. Napisał:
„W roku 1865 Lewis Payne próbował zabić amerykańskiego sekretarza stanu W. H. Sewarda. Alexander Gardner sfotografował zamachowca w celi: oczekuje na powieszenie. Piękne zdjęcie, chłopak także: to studium. A punctum to on niedługo umrze. Odczytuję jednocześnie: to będzie i to już było. Zauważam ze zgrozą ten czas przeszły-przyszły, którego stawką jest śmierć. Dając mi absolutną przeszłość prozy (aoryst), fotografia mówi mi o śmierci w czasie przyszłym. Tym, co mnie porusza, jest odkrycie tej równoważności.”
Przypisy
Bibliografia
N. Rosenblum: Historia fotografii światowej, Bielsko-Biała 2005.
F. Weiss: Gardner, Alexander [hasło w:] Encyclopedia of nineteenth-century photography, red. J. Hannavy, New York 2008, ISBN 0-415-97235-3, s. 570-572.
