Alexander Dubček

Alexander Dubček (urodzony 27 listopada 1921 w Uhrovcu, zmarł 7 listopada 1992 w Pradze) był czechosłowackim działaczem politycznym oraz inżynierem. W latach 1963–1968 pełnił funkcję I sekretarza KC KP Słowacji oraz był członkiem Prezydium KC KPCz. Następnie, w latach 1968–1969, objął stanowisko I sekretarza KC KPCz. Był głównym inicjatorem reform w partii i państwie, znanych jako praska wiosna 1968. Swoje cele polityczne przedstawiał hasłem „socjalizm z ludzką twarzą”. Po interwencji wojsk Układu Warszawskiego został z czasem wykluczony z partii (w 1970) i odsunięty od wszelkich funkcji. Po 1989 roku działał w Forum Obywatelskim, a w 1990 roku został przewodniczącym Zgromadzenia Federalnego. Zmarł na skutek obrażeń odniesionych w wypadku samochodowym. W 1989 roku został laureatem Nagrody Sacharowa. Jest patronem Uniwersytetu w Trenczynie.

Życiorys

Młodość

Dubček przyszedł na świat w 1921 roku w Uhrovcu (obecnie Słowacja), w budynku miejscowej szkoły, w którym urodził się również inny znaczący Słowak, Ľudovít Štúr. Jego ojciec, Stefan Dubček, był stolarzem, który przez kilka lat mieszkał w Stanach Zjednoczonych, gdzie stał się pacyfistą i komunistą, a także poznał swoją przyszłą żonę. Po powrocie do Czechosłowacji, jego ojciec był jednym z twórców Komunistycznej Partii Czechosłowacji. W 1925 roku Alexander Dubček wyjechał z rodzicami do Frunze (obecnie Biszkek) w radzieckim Kirgistanie.

Później rodzina Dubčeków osiedliła się w Gorkach, a w 1938 roku wrócili na Słowację, aby uniknąć przyjęcia radzieckiego obywatelstwa. W 1939 roku młody Dubček oraz jego ojciec przystąpili do nielegalnej wówczas Komunistycznej Partii Słowacji. Alexander zdobył zawód mechanika i pracował w zakładach zbrojeniowych w Dubnicy.

Pomimo aresztowania ojca, Dubček kontynuował działalność partyjną, a w 1944 roku brał udział w Słowackim Powstaniu Narodowym, w trakcie którego został ranny, a jego brat Julius zginął. Po wojnie pracował na różnych stanowiskach politycznych w Trenczynie i Bańskiej Bystrzycy, gdzie w 1953 roku został I sekretarzem partii, a dwa lata później wszedł w skład KC Komunistycznej Partii Słowacji. Od dzieciństwa biegle posługiwał się językiem rosyjskim, co umożliwiło mu studia w Moskwie w latach 1955–1958 na Wyższej Szkole Partyjnej przy KC KPZR, gdzie uczył się m.in. z Michaiłem Gorbaczowem.

Początek kariery politycznej

Od 1958 roku Dubček był sekretarzem partii w Bratysławie i członkiem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Czechosłowacji, a w 1960 roku został członkiem sekretariatu KC KPCz. Na tym stanowisku po raz pierwszy spotkał się z prezydentem i I sekretarzem Antonínem Novotným, który na początku go wspierał, a w późniejszych latach stał się jego rywalem, kiedy Dubček opowiadał się za umiarkowaną liberalizacją i sprzeciwiał się czechocentryzmowi. W 1959 roku zajął stanowisko sekretarza Komitetu Centralnego ds. przemysłu.

Dubček domagał się rehabilitacji ofiar Józefa Stalina, co częściowo miało miejsce w ZSRR podczas rządów Chruszczowa. W konflikcie z Novotnym liczył na wsparcie Moskwy, która wywierała presję na destalinizację Czechosłowacji. Konflikt ten spowodował, że Dubček został przeniesiony na Słowację, gdzie w ramach pozornego awansu stał się członkiem kierownictwa KPS. Od 1962 roku pełnił funkcję głównego sekretarza Komitetu Wojewódzkiego KSS w Bratysławie, a w 1963 roku objął stanowisko pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego KPS.

Mimo przeniesienia na Słowację, Dubček wciąż rozwijał swoją pozycję polityczną. Wkrótce zyskał poparcie mas partyjnych, co doprowadziło do jego udziału w tzw. komisji Koldera, mającej zbadać stalinowskie represje. Komisja wykazała winę jego rywali, liderów KPS Pavola Davida i Karola Bacilka, w represjach i zarekomendowała rehabilitację Gustáva Husáka i Vladimíra Clementisa.

Na skutek oskarżeń wobec Davida i Bacilka, Novotný musiał ich odwołać, co wzmocniło pozycję Dubčeka. Zmiany kadrowe umożliwiły wznowienie rozmów na temat rehabilitacji słowackich komunistów. Dubček w tej sprawie oficjalnie podtrzymał oskarżenia, jednocześnie inspirując działania na rzecz rehabilitacji, w tym publikacje w prasie. Novotný został ostatecznie zmuszony do uznania porażki i rehabilitacji tych działaczy oraz dymisji premiera Viliama Širokyego.

Po przesileniu w 1963 roku, Dubček ugruntował swoją pozycję, dążąc do dalszego osłabienia Novotnego. W tym czasie rywalizował z reformatorskim Gustávem Husákiem, krytykując go za radykalizm i uznając za niedopuszczalne zmniejszenie kontroli partii komunistycznej nad różnymi dziedzinami życia publicznego. W latach 1963–1968 starał się utrzymać równowagę sił z Novotnym, balansując między naciskami społeczności słowackiej a presją władz centralnych.

Wiosną 1967 roku Dubček zaproponował reformę KPCz w kierunku pluralizmu, aby partia sprzyjała aktywności społecznej, zamiast ją kontrolować. W tym czasie narastały również problemy ekonomiczne na Słowacji, co Dubček krytykował jesienią. Oponował przeciwko czeskocentryczności reform, która zakładała, że ⅔ inwestycji przemysłowych miały być realizowane w Czechach. Te wszystkie czynniki doprowadziły do zaostrzenia konfliktu w KPCz, a w październiku 1967 roku Dubček po raz kolejny skrytykował Novotnego za nadmierną kumulację stanowisk, co było powrotem do zarzutów sprzed dekady. Novotný znów próbował przedstawić Dubčeka jako słowackiego nacjonalistę, ale nie uzyskał w ten sposób wsparcia.

Pierwszy Sekretarz Partii Komunistycznej

W końcu 1967 roku Novotný zwrócił się o pomoc do radzieckiego przywódcy Leonida Breżniewa, który na początku grudnia spotkał się w Pradze zarówno z nim, jak i z Dubčekiem. Breżniew nie wyraził zdecydowanego poparcia dla Novotnego, co zostało odebrane jako sygnał do nadchodzących zmian personalnych. W ciągu następnych dni Novotný stracił poparcie większości najwyższych działaczy partyjnych i musiał pogodzić się z planem pozbawienia go stanowiska I sekretarza KPCz. Jako swojego następcę Novotný widział twardogłowych premiera Jozefa Lenarta albo przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego Bohuslava Lastovickę, podczas gdy wśród reformatorskich kandydatów pojawili się Ota Šik i Josef Smrkovský.

W tej sytuacji Dubček został uznany za kandydata kompromisowego, a jego osoba była dobrze postrzegana w ZSRR. Między 3 a 5 stycznia 1968 roku Plenum Komitetu Centralnego podjęło decyzję o rozdzieleniu stanowiska I sekretarza Komitetu Centralnego od stanowiska Prezydenta Republiki, co doprowadziło do odwołania Novotnego z funkcji Pierwszego Sekretarza Komitetu Centralnego. 5 stycznia 1968 roku na jego następcę wybrano Dubčeka (z rekomendacji Novotnego i w poparciu Breżniewa). Novotný pozostał na stanowisku prezydenta, które stało się mniej istotne.

Dubček obsadził kierownictwo partii swoimi sojusznikami, ale nie miał wyraźnego programu politycznego. Jego ekipa łączyła chęć zachowania dotychczasowego ustroju oraz wrogość do Novotnego. Ostatecznie postulaty Dubčeka dotyczące większej przejrzystości życia politycznego zyskały znaczące poparcie, zwłaszcza w czeskiej części kraju, co zmusiło nowe władze do kontynuowania liberalizacji ustroju, często akceptując wydarzenia zachodzące poza kontrolą centrali KPCz. Umożliwiło to proces zmiany życia społecznego i politycznego, znany jako „praska wiosna”. Jedną z reform Dubčeka było wprowadzenie zarządzenia o całkowitej wolności prasy (ustawa 84/1968 z dnia 26 czerwca 1968 stwierdza, że „cenzura jest niedopuszczalna”). Reformy te szybko zyskały społeczne poparcie, co sprawiło, że Dubček musiał zmierzyć się z krytyką w partii komunistycznej oraz ze strony radzieckiego kierownictwa. Liberalizacja, którą forsował, obejmowała zwiększenie wolności prasy, wolności słowa, swobody przemieszczania się, większy nacisk na dobra konsumpcyjne, możliwość wprowadzenia wielopartyjnego rządu i ograniczenie władzy tajnej policji, a także potencjalne wycofanie się z Układu Warszawskiego.

4 maja 1968 roku Komitet Centralny ZSRR zaprosił do Moskwy przywódców Partii Komunistycznej i rządu Czechosłowacji, w tym Dubčeka, z powodu rosnącej popularności jego reform, która budziła niepokój wśród sowieckich liderów. Po posiedzeniu Komitetu Centralnego w dniach 29 maja do 1 czerwca Dubček zapewnił, że odzyskał zaufanie w polityce partii komunistycznej. W dniach 18 czerwca do 2 lipca na terenie Czechosłowacji przeprowadzono wcześniej zaplanowane ćwiczenia wojsk Układu Warszawskiego pod kryptonimem „Szumawa”, które miały na celu wywarcie presji na przywódców KPCz i były przygotowaniem do późniejszej inwazji. Plan inwazji na Czechosłowację istniał w siedzibie Rady Najwyższej ZSRR już w czerwcu 1968 roku. Niektóre źródła sugerują, że plan ten powstał jeszcze wcześniej, a jego głównym celem było przeniesienie sowieckiego arsenału nuklearnego na zachodnią granicę bloku komunistycznego.

Mimo pozornego spokoju po spotkaniu w Czernej nad Cisą, w nocy z 20 na 21 sierpnia 1968 roku rozpoczęła się operacja Dunaj – ponad 600 tysięcy żołnierzy Układu Warszawskiego (m.in. armii ZSRR, Ludowego Wojska Polskiego, węgierskich, bułgarskich oraz NRD) wkroczyło do Czechosłowacji. Alexander Dubček, Josef Smrkovský, Oldřich Černík oraz František Kriegel zostali aresztowani i wywiezieni do Moskwy. Nowy prezydent Ludvík Svoboda w przemówieniu radiowym zaapelował do narodu o spokój. Z inicjatywy prezydenta Svobody, 23 sierpnia rozpoczęto rozmowy z aresztowanymi funkcjonariuszami partii i rządu. Ich wynikiem był tajny „protokół moskiewski”, po czym sekretarz Komitetu Centralnego KPZR Boris Ponomariow powiedział do aresztowanych, że mogą wrócić do domu dopiero po jego podpisaniu. Po powrocie do Pragi Dubčeka podpisano umowę o czasowej obecności wojsk radzieckich w Czechosłowacji. Interwencja wywołała protesty ze strony rządów Jugosławii, Rumunii i Chin oraz ze strony zachodnioeuropejskich partii komunistycznych, które wsparły Dubčeka.

Utrata władzy

Po sierpniu 1968 roku Dubček, pod wpływem presji ze strony ZSRR, wycofał się z reform. Jedyną pozostałością po praskiej wiośnie była federalizacja Czechosłowacji, dzięki czemu na mocy ustawy z dnia 27 października 1968 roku Słowacja stała się równoprawnym partnerem Czech. W latach 1970–1985 Dubček pracował w Bratysławie jako mechanizator. W 1974 roku napisał krótki list protestacyjny do władz partii, który pozostał bez odpowiedzi. Przed rokiem 1989 odmówił uczestnictwa w działaniach opozycyjnych.

Po 1989 roku

Pod koniec lat 80. Dubček, wraz z byłym premierem Oldřichem Černíkiem, w listach do partii komunistycznych domagał się uznania interwencji z 1968 roku za nielegalną. 13 listopada 1988 roku otrzymał doktorat honoris causa nadany przez Uniwersytet Boloński we Włoszech za wkład w promowanie praw człowieka. W maju 1989 roku udzielił wywiadu telewizji węgierskiej, w którym mówił głównie o roku 1968. Również w 1989 roku przyznano mu Nagrodę Sacharowa. W 1992 roku został przewodniczącym Socjaldemokratycznej Partii Słowacji.

W 1990 roku otrzymał tytuł doktora honoris causa Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie. Jego śmierć uniemożliwiła odebranie tego tytułu.

Śmierć

W drodze na posiedzenie 9 września 1992 roku Dubček uległ poważnemu wypadkowi na 88,9 km autostrady D1 w Humpolcu, gdy jego samochód służbowy BMW 535i wpadł w poślizg na skutek akwaplaningu, poruszając się z prędkością 114–131 km/h po ulewnych deszczach. Dubček, który nie miał zapiętych pasów, wypadł z pojazdu. Po wypadku został przewieziony do szpitala na Homolce w Pradze, gdzie zmarł w wyniku odniesionych obrażeń 7 listopada 1992 roku. Został pochowany na cmentarzu w Bratysławie.

Odznaczenia

Czechosłowacja

Order 25 lutego 1948 – 1949
Order Za Zasługi w Budownictwie – 1958
Medal Pamiątkowy na 20 Rocznicę Słowackiego Powstania Narodowego – 1964

Czechy i Słowacja

Order Białego Lwa I Klasy – 2003, Czechy, pośmiertnie
Order Ľudovíta Štúra I Klasy – 1995, Słowacja, pośmiertnie
Krzyż Pribiny I Klasy – 2000, Słowacja, pośmiertnie

Zagraniczne

Order Georgi Dymitrowa – 1968 (Bułgaria)

Przypisy

Bibliografia

John Lewis J.L. Gaddis, The Cold War: A New History, New York: Penguin Press, 2005, ISBN 1-59420-062-9, OCLC 61303540. Brak numerów stron w książce.

Alexander Dubček, Nadzieja umrze ostatnia. Ze wspomnień Alexandra Dubčeka, Warszawa 1995,

Paweł Fiktus, Two letters of Alexander Dubček and Oldřich Černík from June 1989 addressed to the Central Committee of the Polish United Workers’ Party and the government of the Polish People’s Republic (w:) Moderní dějiny: sborník k dějinám 19. a 20. století (Modern History: Studies into 19th and 20th century history), 2019, t. 27, nr 1, s. 357-375.