Aleksy Wincenty Rżewski
Aleksy Wincenty Rżewski (6 lipca 1885 w Łodzi – 20 grudnia 1939) był polskim działaczem socjalistycznym oraz niepodległościowym, notariuszem, a także pierwszym prezydentem Łodzi w II RP (1919–1923). W 1933 roku był członkiem zarządu Związku Powiatów Rzeczypospolitej Polskiej.
Używał różnych pseudonimów i kryptonimów, z których głównym było „Przebój”, a inne to: Adamski Józef, A.R., Jan, Jan Mroczek, Polus, Zdzisław Srebrzyński oraz Ape.
Życiorys
Rżewski przyszedł na świat w rodzinie robotniczej, która niegdyś posiadała młyn we wsi Srebrna koło Łodzi. Młyn został skonfiskowany przez carskie władze z powodu udziału stryja Henryka w powstaniu styczniowym. Jego pradziadek walczył w Legionach Polskich gen. Henryka Dąbrowskiego.
Był członkiem i aktywnym działaczem Polskiej Partii Socjalistycznej-Prawica do 1923 roku, a następnie w latach 1904-1911 w Organizacji Bojowej PPS. Uczestniczył w rewolucji 1905–1907, w tym w tzw. powstaniu łódzkim w czerwcu 1905 roku, gdzie został postrzelony w nogę.
Wspólnie z Tomaszem Arciszewskim, który później został premierem Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie (1944–1947), stworzył lokalny organ prasowy PPS – „Łodzianin”.
W 1907 roku został aresztowany i umieszczony w więzieniu w Sieradzu, zaś w 1908 roku prewencyjnie deportowany do odległej guberni Rosji, z której uciekł wiosną 1909 roku. Po krótkim pobycie w Łodzi udał się na emigrację do Francji, gdzie pracował w fabryce wagonów w Lunéville. Nie znajdując możliwości do działania politycznego, w maju 1909 roku przeniósł się do Ludwigshafen w Niemczech, gdzie znalazł zatrudnienie w fabryce chemicznej. Tam doznał poważnego poparzenia i spędził trzy miesiące na rekonwalescencji. Następnie pracował w Mannheim w fabryce metalowej, gdzie podjął aktywną działalność wśród polskich robotników. W obawie przed deportacją wrócił do Łodzi na przełomie listopada i grudnia 1910 roku. 30 grudnia złożył wniosek o pracę w Łódzkich Wąskotorowych Elektrycznych Kolejach Dojazdowych (ŁWEKD), a w lutym 1911 roku został zatrudniony na stałe w zajezdni „Brus”. Pracował głównie jako konduktor, choć miał także uprawnienia do prowadzenia pociągów tramwajowych.
13 marca 1916 roku, w niejasnych okolicznościach, próbował popełnić samobójstwo w biurze dyrekcji ŁWEKD, co skutkowało jego zwolnieniem z pracy 20 marca 1916 roku z powodu „niespokojnego usposobienia”. Po miesiącu powrócił do życia społecznego, obejmując stanowisko sekretarza w Kooperatywie Spożywczej „Ogniwo”.
Po wybuchu I wojny światowej zaangażował się w działalność polityczno-społeczną, prowadząc werbunek do Polskiej Organizacji Wojskowej w Łodzi i okolicy. Został aresztowany przez okupanta niemieckiego w grudniu 1917 roku, jednak uciekł podczas transportu do więzienia na ul. Długiej (ob. ul. Gdańska 13), wykorzystując przejeżdżający tramwaj.
W okresie odzyskiwania niepodległości przez Polskę w listopadzie 1918 roku, działał w Radomiu. 8 listopada premier Daszyński mianował Rżewskiego komisarzem Radomia, jednak w grudniu 1918 roku został odwołany i od 4 grudnia do 26 marca 1919 roku pełnił funkcję komisarza rządowego Łodzi z ramienia Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej Ignacego Daszyńskiego.
27 marca 1919 roku Rada Narodowa miasta Łodzi, w większości złożona z członków PPS, wybrała go na prezydenta miasta, co czyni go pierwszym prezydentem w niepodległej Polsce. Jedną z jego pierwszych decyzji było wprowadzenie powszechnego obowiązku nauczania dzieci w szkołach podstawowych, co uczyniło Łódź pionierem w Polsce w tej kwestii, kilka miesięcy przed wprowadzeniem ustawowego obowiązku w całym kraju.
Rżewski rozpoczął działania mające na celu zbadanie potrzeb edukacyjnych dzieci, angażując urzędników do spisania wszystkich dzieci w mieście, co miało na celu przygotowanie odpowiedniej liczby klas. Dodatkowo zapewnił dzieciom odzież, wyżywienie oraz materiały edukacyjne, aby zachęcić rodziców do posyłania ich do szkół. W roku szkolnym 1919/1920 do szkół uczęszczało ponad 50 z 70 tysięcy dzieci objętych obowiązkiem szkolnym. W ciągu czterech lat swojego urzędowania doprowadził do budowy sześciu szkół, utworzenia gimnazjum, szkoły handlowej oraz seminarium nauczycielskiego, a także organizacji wieczorowych szkół dokształcających. Rżewski zainicjował również budowę dwóch ogólnodostępnych parków miejskich z zapleczem sportowym oraz zajął się problemem kanalizacji, tworząc Wydział Kanalizacji i Wodociągów w ramach Zarządu Miasta.
W maju 1921 roku podjął próbę przejęcia miejskiej komunikacji tramwajowej, co doprowadziło do uzyskania przez miasto 1/3 udziałów w Spółce KEŁ, co umożliwiło wpływ na rozwój sieci tramwajowej w Łodzi.
Pełnił funkcję prezydenta miasta do 1 lipca 1923 roku, kiedy to musiał ustąpić po przegranych przez PPS wyborach samorządowych.
Od 1923 do wiosny 1927 roku był Naczelnikiem Urzędu Stanu Cywilnego w Łodzi. 1 kwietnia 1927 roku objął stanowisko starosty łódzkiego, które sprawował do 30 marca 1933 roku. W tym czasie aktywnie wspierał budowę miasta-ogrodu Tuszyn-Las (kamień węgielny został położony w maju 1928 roku). W tym okresie znany był również jako propagator sportów, sam uprawiając różne dyscypliny, a w 1927 roku pełnił funkcję przewodniczącego Powiatowego Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, organizując miejskie i gminne ośrodki wychowania fizycznego.
Po ustąpieniu z funkcji starosty do wybuchu II wojny światowej prowadził kancelarię notarialną przy Wydziałach Hipotecznych Sądu Okręgowego w Łodzi, gdzie wzorowo prowadził swoje postępowania. Jego klientami były m.in. spółki Kolei Elektrycznej Łódzkiej, Elektrownia Zgierska oraz spadkobiercy Lebrechta Müllera S.A.
Inne funkcje w okresie międzywojennym
- prezes pierwszego Zarządu „Bratniej Pomocy” Stowarzyszenia Słuchaczy Wyższej Szkoły Nauk Społecznych i Ekonomicznych w Łodzi,
- członek Zarządu Towarzystwa Muzycznego im. Fr. Chopina w Łodzi,
- przewodniczący powiatowego komitetu Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego,
- prezes Koła Byłych Słuchaczy i Absolwentów Wyższej Szkoły Nauk Społecznych i Ekonomicznych w Łodzi,
- współzałożyciel Towarzystwa Oświatowego „Naprzód”,
- organizator Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Włóknistego w Łodzi,
- prezes Związku Okręgowego Straży Pożarnych powiatu łódzkiego,
- prezes Ligi Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwchemicznej powiatu łódzkiego,
- prezes oddziału łódzkiego Polskiego Czerwonego Krzyża,
- członek Towarzystwa Polsko-Szwedzkiego w Łodzi,
- członek Zarządu Związku Straży Pożarnych Województwa Łódzkiego,
- trzeci prezes oddziału łódzkiego Ligi Morskiej i Kolonialnej (1932–1933),
- prezes Łódzkiego Okręgowego Związku Atletycznego (V 1936 – IX 1939),
- członek Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR),
- honorowy prezes Łódzkiego Towarzystwa Strzeleckiego (od 1931),
- honorowy prezes trzech zrzeszeń łowieckich w powiecie łódzkim, m.in. Regionalnego Kółka Łowieckiego w Tuszynie (1934),
- honorowy prezes Kurkowego Bractwa Strzeleckiego w Konstantynowie Łódzkim (od 1934),
- honorowy obywatel Rudy Pabianickiej, Tuszyna (od 12 VII 1928) i Aleksandrowa.
Niedługo po rozpoczęciu niemieckiej okupacji Łodzi (8 września 1939 roku) wstąpił do konspiracyjnej „Organizacji Orła Białego”. Około 11 listopada 1939 roku został aresztowany (nie w związku z przynależnością do „Orła Białego”) podczas akcji łódzkiego Gestapo przeciwko inteligencji Łodzi oraz okręgu łódzkiego, w ramach tzw. Intelligenzaktion. Osadzony w obozie przejściowym na Radogoszczu, został rozstrzelany prawdopodobnie 20 grudnia 1939 roku w Lesie Łagiewnickim po „wyroku” sądu specjalnego przy łódzkim Gestapo. Ma symboliczną mogiłę na Starym Cmentarzu przy ul. Ogrodowej, kwatera 4d.
Mieszkał w willi przy ul. Zelwerowicza 17 w Łodzi. Na początku lat 30. XX wieku zakupił ziemię w Zofiówce k. Tuszyna, gdzie zbudował okazałą rezydencję.
Rodzina
Pierwszą żoną Rżewskiego była Helena Ryźlak (ur. 1894 w Teresinie k. Krośniewic, zamordowana w Nowem k. Krośniewic przy rodzicach – rolnikach). Zawarli związek małżeński 2 listopada?/15 listopada 1911 roku. Od około 1912 roku byli w separacji, a formalny rozwód odbył się około 1923 roku. Małżeństwo nie miało dzieci.
Po raz drugi ożenił się ze Stanisławą (ur. 30 kwietnia 1895). Ich małżeństwo miało miejsce 10 lutego 1923 roku. Z tego związku urodzili się: Aleksy Stanisław (ur. 19 kwietnia 1915), Zdzisław Władysław (ur. 18 sierpnia 1916), Zbigniew Tadeusz (ur. 11 marca 1920; zginął na Zamojszczyźnie jako ppor. AK) oraz Mirosława Halina (ur. 14 lutego 1924, zm. w 2021) po mężu Juliańska.
Posiadał brata, Władysława Józefa (ur. 7 stycznia 1894, zm. 1954).
Publikacje
Aleksy Rżewski jest autorem szesnastu książek oraz wielu artykułów publikowanych w czasopismach PPS, takich jak „Łodzianin” i „Robotnik”, a także kilku wierszo-poematów, w tym „Idziemy w bój…”. Napisał również autobiografię, która doczekała się kilku wydań, chociaż historycy wskazują na obecność w niej fragmentów o charakterze konfabulacyjnym.
- W walce z przemocą. Wspomnienia. Tom pierwszy. Autobiografia. Warszawa-Łódź 1919.
- Za wolność i lud. Tom drugi; autobiografia. Warszawa 1920.
- W walce z trójzaborcami o Polskę niepodległą. Wspomnienia; autobiografia. Łódź 1931.
- Szlakami walki i buntu. Wspomnienia z walk rewolucyjnych z trójzaborcami; autobiografia. Łódź 1936.
Ordery i odznaczenia
- Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski – 2 maja 1923.
- Krzyż Niepodległości z Mieczami – 12 marca 1931 „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”.
- Krzyż Walecznych.
- Odznaka Pamiątkowa Więźniów Ideowych.
Upamiętnienie
Aleksy Rżewski był uhonorowany i upamiętniany już za życia. Według stanu na 1938 rok posiadał obywatelstwo honorowe podłódzkich miast: Aleksandrowa, Tuszyna i Rudy Pabianickiej (włączonej w obszar Łodzi w 1945 roku). Ulice w Tuszynie i Rudzie Pabianickiej noszą miano „Starosty Aleksego Rżewskiego”, a Rada Gminy Bełdów nadała gminnej bibliotece imię „Aleksego Rżewskiego”. Rżewski był również patronem świetlicy w Szkole Rolniczej w Czarnocinie oraz odcinka drogi Cyganka – Babiczki. Od 1939 (prawdopodobnie) do 1940 roku oraz od 1945 do 1951 roku imię Aleksego Rżewskiego nosiła ulica, najpierw w Rudzie Pabianickiej, a następnie w Łodzi (obecnie ul. Witolda Gombrowicza).
Od 24 kwietnia 1996 roku jego imię nosi ulica na Rogach (dawniej ks. Józefa Czajkowskiego), a od 28 kwietnia 2004 roku Szkoła Podstawowa nr 116 w Łodzi, w której w 2011 roku na głównym murze powstał mural upamiętniający Rżewskiego (ul. Ratajska 2/4).
W 2011 roku powstał film dokumentalny Jacka Grudnia „Przebój – Aleksy Rżewski” oraz teledysk łódzkiej grupy Psychocukier „Gwiazda”. Od 2013 roku był patronem Gimnazjum nr 15 w Łodzi, przy ul. gen. J. Sowińskiego 50/56, które zostało zamknięte w wyniku reformy edukacji w 2017 roku.
Łódzki oddział Polskiego Czerwonego Krzyża uczcił 8 maja 2015 roku (w związku z obchodami Światowego Dnia Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca) w Zgierzu, w Ośrodku Szkoleniowym PCK, pamięć działaczy, którzy w szczególny sposób zapisali się w historii tej organizacji oraz kraju. Z tej okazji posadzono tam trzy dęby pamięci, poświęcone Aleksemu Rżewskiemu, Marii Tarnowskiej oraz Kazimierzowi Skarżyńskiemu.
Rżewski został upamiętniony na wystawie dr Ludwiki Majewskiej pt. „Zagłada mikrokosmosu. Inteligencja w obozie w Radogoszczu 1939/40”, której wernisaż odbył się 10 października 2024 roku w Oddziale Martyrologii Radogoszcz Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
- „Próba samobójcza”, [w:] „Nowy Kurier Łódzki”, 14 V 1916, nr 73, s. 2.
- Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2023-10-30].
- „Życie wojska DOK IV i Samorządu łódzkiego”. Dodatek specjalny do „Polski Zbrojnej”. Warszawa VII 1928 (egz. w bibliotekach Uniwersytetu Łódzkiego oraz Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi).
- Aleksy Rżewski, Szlakami walki i buntu na frontach zmagań rewolucyjnych z trójzaborcami. Wspomnienia. Łódź (Rękopis w zbiorach Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi).
- W służbie idei, Księga zbiorowa ku uczczeniu 35-lecia pracy Aleksego Rżewskiego, 1902-1937. Łódź 1938, nakł. Komitetu Uczczenia Pracy Aleksego Rżewskiego.
- Stanisław Rapalski: Byłem w piekle. Wspomnienia z Radogoszcza. Łódź 1969 (wyd. 3).
- Zbigniew Piąstka: W cieniu cmentarnych alei. Łódź 1990.
- Aleksy Rżewski, Szkic do projektu tekstami własnymi pisany, Tuszyn [k. Łodzi] 2003, Wyd. Stowarzyszenie regionalne „Wolbórka”.
- MM, Przebojowy patron podstawówki; [w:] „Gazeta Wyborcza-Łódź”, 9 VI 2004.
- Ryszard Bonisławski, Aleksy Rżewski, 1885–1939; [w:] 11 dzielnych ludzi: w 90. rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury, 2008.
- Paweł Patora: Aleksy Rżewski, Zapomniany bohater.; [w:] „Kocham Łódź” (dod. do „Polska. Dziennik Łódzki”), 2 I 2009.
- Dobiech Andrzej, Aleksy Rżewski – przedwojenny łódzki myśliwy (1885-1939); [w:] „Kultura Łowiecka”, jesień/zima 2009, nr 54.
- Wojciech Źródlak, Nowe fakty o Aleksym Rżewskim. Bohater i celebryta; [w:] „Kronika Miasta Łodzi”, 2016, nr 2.
