Aleksy IV Angelos
Aleksy IV Angelos, w języku greckim Αλέξιος Δ’ Άγγελος, urodził się około 1182 roku, a zmarł 8 lutego 1204 roku. Był cesarzem bizantyńskim od sierpnia 1203 do stycznia 1204 roku.
Był synem cesarza Izaaka Angelosa oraz bratankiem Aleksego III Angelosa. Po przewrocie i obaleniu władzy przez stryja w 1195 roku, trafił wraz z ojcem do więzienia. W 1201 roku uciekł na zachód Europy, aby zdobyć pomoc w odzyskaniu tronu ojca. W czerwcu 1203 roku dotarł z wojskami IV krucjaty pod mury Konstantynopola. Po ucieczce stryja Aleksego III, 1 sierpnia 1203 roku został koronowany na współcesarza Bizancjum. W Konstantynopolu, który był w stanie wewnętrznych konfliktów, starał się balansować między krzyżowcami a bizantyńską arystokracją. Został uwięziony podczas przewrotu pałacowego 25 stycznia 1204 roku, a na rozkaz Aleksego V Murzuflosa zginął 8 lutego 1204 roku.
Życiorys
Ucieczka i pierwsze działania w celu odzyskania tronu ojca
Aleksy urodził się w 1183 roku. Po obaleniu i oślepieniu ojca, Izaaka II, przez stryja Aleksego III w 1195 roku, znalazł się pod nadzorem w jednym z cesarskich pałaców Konstantynopola. Pod koniec 1200 roku, jego siostra Irena rozpoczęła starania o jego ucieczkę, gdyż jego życie było zagrożone po tym, jak Aleksy III wyznaczył swojego zięcia Teodora Laskarysa na swojego następcę. Wiosną 1201 roku, dzięki pomocy siostry, osiemnastoletni Aleksy wydostał się z Konstantynopola na pizańskim okręcie. Po dotarciu do Ankony, udał się do dworu szwagra, Filipa Szwabskiego, w Haguenau nad Renem, gdzie przybył około września 1201 roku, mając nadzieję na wsparcie w odzyskaniu tronu ojca.
Na końcu 1201 roku do Haguenau przybył także Bonifacy z Montferratu, nowy dowódca planowanej wyprawy krzyżowej. Podczas rozmów na zamku pojawiła się koncepcja współpracy. Aleksy liczył na to, że krzyżowcy rzeczywiście pomogą mu w odzyskaniu tronu. Bonifacy dostrzegł zyski, jakie mogliby odnieść krzyżowcy, pomagając mu, zaciągając dług wdzięczności wobec cesarza bizantyńskiego. Rozmowy były prowadzone pod patronatem Filipa Szwabskiego, który dążył do zjednoczenia cesarstw wschodniego i zachodniego. Jednakże słabość ich twórców hamowała realizację planów – Filip dopiero starał się o tron cesarski, a jego szanse zmalały po ekskomunice rzuconej przez papieża Innocentego III. Bonifacy, jako przywódca krucjaty, nie dysponował funduszami swojego poprzednika, co groziło zablokowaniem wyprawy. Aleksy był jedynie wygnańcem, pozbawionym środków i wpływów.
W lutym 1202 roku Aleksy udał się do Rzymu, aby uzyskać akceptację dla swoich roszczeń u papieża Innocentego III. Przedstawił korzyści dla Stolicy Apostolskiej z objęcia przez niego władzy, takie jak możliwość zjednoczenia kościołów wschodniego i zachodniego oraz odzyskania Ziemi Świętej. Papież jednak orzekł, że kwestia następstwa tronu cesarskiego jest wewnętrzną sprawą dynastyczną i nie dotyczy ani papieża, ani krzyżowców, co zakończyło misję Aleksego niepowodzeniem.
Negocjacje z krzyżowcami
W międzyczasie krzyżowcy, z braku środków na opłacenie transportu, utknęli w Wenecji. W listopadzie 1202 roku nieoczekiwanie przeprawili się na przeciwległy brzeg Adriatyku, zdobywając dla Wenecji utraconą Zarę w zamian za odroczenie płatności. Z powodu trudnych warunków pogodowych następne miesiące spędzili w zdobytym mieście. Na przełomie 1202 i 1203 roku wysłannicy Aleksego i Filipa Szwabskiego przedstawili dowódcom krucjaty rozwiązanie ich problemów finansowych. Krzyżowcom brakowało 30 tysięcy marek do ustalonej z Wenecją kwoty 85 tysięcy marek, a Aleksy zaproponował 200 tysięcy marek w srebrze oraz udział w krucjacie z oddziałem 10 tysięcy żołnierzy przez rok na własny koszt. Po burzliwych obradach, dowódcy krucjaty zaakceptowali ofertę Aleksy, pomimo niezadowolenia części krzyżowców, którzy ostatecznie wycofali się z wyprawy. Pod koniec kwietnia armia krzyżowa opuściła Zarę, kierując się na Korfu. W mieście pozostali doża Enrico Dandolo oraz Bonifacy z Montferratu, czekając na przybycie Aleksego, który dotarł z orszakiem zbrojnych swego szwagra 25 kwietnia 1203 roku.
Na Korfu doszło do kolejnego kryzysu, który, po wielu dyskusjach, udało się zażegnać obietnicą uregulowania wszystkich spraw następcy tronu bizantyńskiego do dnia świętego Michała (29 września) oraz odpłynięcia do Syrii w ciągu 15 dni po tej dacie. 25 maja armia odpłynęła z Korfu i 24 czerwca bez przeszkód przybiła do brzegu pod Konstantynopolem.
Zdobycie władzy
Posłowie wysłani przez Aleksego III przekazali krzyżowcom ultimatum: jeśli Aleksy III odda koronę cesarską jej prawowitemu dziedzicowi, będzie mógł żyć w spokoju. 26 czerwca grupa krzyżowców, w tym doża wenecki, Bonifacy z Montferratu oraz młody Aleksy, podpłynęła pod mury miasta, aby przekazać swoje orędzie mieszkańcom. Bizantyńczycy przyjęli jednak pretendenta do tronu obojętnie, a jeden z nich zakrzyknął: „Nie wiemy, kim on jest”. 5 lipca krzyżowcy rozpoczęli szturm portu wewnętrznego – Złotego Rogu, który udało im się zdobyć trzy dni później. 17 lipca zaatakowali miasto zarówno od lądu, jak i od morza. Ostatecznie Wenecjanom udało się opanować fragment murów, jednak zostali powstrzymani przez wojska greckie. W nocy Aleksy III wymknął się z Konstantynopola, a urzędnicy cesarscy osadzili na tronie uwięzionego przez niego, ślepego Izaaka II. Informacje o wydarzeniach w stolicy dotarły do obozu krzyżowców, a Izaak II potwierdził przyrzeczenia złożone przez syna. 1 sierpnia Aleksy został koronowany na cesarza i przyjął imię Aleksego IV.
Sytuacja nowego władcy
W krótkim czasie nowi cesarze zebrali połowę zadeklarowanej przez Aleksego IV kwoty. Skarbiec jednak świecił pustkami. Wschodnia część Cesarstwa opowiedziała się po stronie Aleksego III, który obserwował rozwój wydarzeń z Tracji. Aby zgromadzić potrzebne fundusze, Aleksy IV sięgnął do dóbr osobistych rodziny cesarskiej oraz ogołocił kościoły stolicy z liturgicznych złotych i srebrnych sprzętów, co wywołało niezadowolenie biskupów i mieszkańców miasta. Równocześnie jego ojciec, z doświadczeniem w rządzeniu i poparciem dawnych zwolenników, zaczął tracić rozum, spędzając czas na słuchaniu wróżb o odzyskaniu wzroku i rządach nad światem. Sytuację dodatkowo komplikowały akty przemocy ze strony mieszkańców Konstantynopola. Armia przyboczna cesarzy bizantyńskich, po utracie lojalności wobec zdetronizowanego Izaaka II, nie mogła stanowić oparcia dla cesarza.
W tych okolicznościach Aleksy IV zwrócił się do dowódców krucjaty o pozostanie w Konstantynopolu do marca następnego roku, co pozwoliłoby mu zgromadzić obiecane środki, a krzyżowcom podjąć działania wojenne w Syrii. Na początku sierpnia podpisano umowę pomiędzy krzyżowcami, Wenecją a Aleksym. Po osiągnięciu porozumienia cesarz udał się odebrać hołd od podległych mu prowincji w Azji, a następnie przeprawił się z Bonifacym z Montferratu na europejski brzeg i zajął Trację. Aleksy III wycofał się do twierdzy Mosynopolis w Macedonii po kilku starciach z wojskiem krzyżowym.
Narastanie konfliktu
Tymczasem sytuacja w stolicy stawała się coraz bardziej napięta. Tłum miejski zaatakował łacinników w Konstantynopolu, a wśród ofiar znaleźli się Amalfitańczycy, którzy żyli tam od pokoleń. W efekcie wielu łacinników opuściło Konstantynopol i przeniosło się do obozu krzyżowców. 19 sierpnia grupa krzyżowców przeprawiła się przez Bosfor, planując napad na dzielnicę zamieszkaną przez muzułmanów. Muzułmanie stawili opór, a wspierała ich grecka ludność. Łacinnicy zostali pokonani, a w trakcie odwrotu podpalili okoliczne domy, aby ułatwić sobie ucieczkę. Ogień, niesiony północnym wiatrem, dotarł do centrum miasta, powodując znaczne zniszczenia.
Powrót cesarza na początku listopada i odbyty przez niego tryumf nie poprawiły nastrojów. Handel zamarł, a obecność łacińskich wojsk drażniła dumnych Greków. Aleksy zaczął odczuwać rosnące naciski ze strony hierarchów kościoła prawosławnego, którzy domagali się, aby cesarz zdystansował się od krzyżowców. W mieście zyskiwała na znaczeniu partia wojenna. Gotfryd z Villehardouin, kronikarz krzyżowców, twierdzi, że po powrocie z Tracji, cesarz przestał ich wspierać, chociaż grecki historyk Niketas Choniates podkreśla, że Aleksy nadal odwiedzał oboz krzyżowców i brał udział w ich zabawach. Podczas jednej z takich zabaw miał zgodzić się na zdjęcie diademu cesarskiego i nałożenie baraniej czapki. W tym czasie zaczyna się również kariera Aleksego Dukasa, zwanego Murzuflosem, zięcia Aleksego III, który wkrótce został przywódcą partii wojennej i mianowany przez cesarza protovestiariosem (przełożonym nad garderobą cesarską).
Zbliżenie Aleksego IV do dawnych zwolenników Aleksego III, a także eksponowanie młodego cesarza kosztem starego Izaaka II, prowadziło do napięć między ojcem a synem. Jednocześnie ambiwalentne postępowanie Aleksego oraz brak kolejnych wypłat spowodowały, że pod koniec listopada delegacja złożona z sześciu znakomitych krzyżowców, w tym Godfryd Villehardouin i Conon z Béthune, postawiła obu cesarzom ultimatum: jeśli nie dopełnią obietnicy, „zrobimy wszystko, aby otrzymać to, co nam się należy”. Niezależnie od krzyżowców, doża wenecki próbował wpłynąć na młodego cesarza, spotykając się z Aleksym przed portem. Kiedy rozmowy nie przyniosły efektów, Dandolo miał wykrzyknąć: „Plugawy łotrze, wyciągnęliśmy cię z błota, a tam skończysz”.
Upadek
Sytuacja coraz bardziej wymykała się spod kontroli Aleksego IV. W odpowiedzi na gwałtowne wystąpienia łacinników, Grecy 1 stycznia w nocy zepchnęli 17 wypełnionych pakułami i podpalonych galer na okręty krzyżowców. W porę dostrzeżone niebezpieczeństwo pozwoliło krzyżowcom ocalić flotę. W przypadku sukcesu akcji greckiej, krzyżowcy znaleźliby się całkowicie na łasce Bizantyńczyków. Bez floty nie mogliby ani atakować miasta, ani opuszczać jego okolic.
Prawdopodobnie w celu zastraszenia Aleksego IV i zmuszenia go do rezygnacji z władzy, Aleksy Murzuflos zorganizował w styczniu rozruchy, których jedynym efektem było zniszczenie wielkiego posągu Ateny autorstwa Fidiasza, stojącego na forum. Pijany tłum uznał, że bogini gestem ręki przywołuje najeźdźców i zniszczył posąg na drobne kawałki. Robert de Clari podaje, że na cokole posągu widniał napis: „Z zachodu przybędą ci, którzy zdobędą Konstantynopol”.
Aleksy IV, za pośrednictwem Murzuflosa, zwrócił się o pomoc do krzyżowców. 25 stycznia Bonifacy z Montferratu na czele delegacji krzyżowców stanął przed cesarzem, deklarując wprowadzenie wojsk do miasta dla ochrony cesarza oraz domagając się natychmiastowej realizacji zobowiązań. Wobec bezradności Aleksego IV, Bonifacy odrzucił propozycję dalszych rozmów. Murzuflos ujawnił przebieg rozmów zgromadzonemu przed pałacem tłumowi, który zaatakował wychodzących krzyżowców, omal ich nie zabijając. Spod pałacu blacherneńskiego tłum udał się do kościoła Bożej Mądrości, gdzie ogłoszono detronizację Aleksego IV. W tej sytuacji Murzuflos nocą wtargnął do pałacu, pojmał śpiącego Aleksego IV i zamknął go w więzieniu. Nikt nie stanął w jego obronie. Izaak II zmarł po trzech dniach z rozpaczy i złego traktowania. Aleksy IV, Murzuflos próbował kilkukrotnie otruć, a gdy to nie przyniosło rezultatu, w nocy z 8 na 9 lutego 1204 roku kazał go udusić.
Rodzina i opinie o Aleksym
Ocena Aleksy IV, ze względu na sytuację, w jakiej się znalazł, a którą częściowo sam wywołał, oscyluje pomiędzy współczuciem a nienawiścią. Współczesny mu Niketas Choniates opisał go jako „tylko młodzieńca na wygnaniu, który błąkał się po świecie jak kometa, nie mając przy sobie dosłownie niczego”. Z kolei doża wenecki ocenił młodego cesarza w inny sposób, wołając w obliczu odmowy spełnienia żądań łacinników: „Nędzny młodzieniaszku, wyciągnęliśmy cię z bagna i do bagna z powrotem cię wrzucimy”.
Współcześni historycy także różnią się w swoich ocenach Aleksego. Georg Ostrogorski, opisując jego śmierć, stwierdził: „Aleksy nie tylko stracił koronę, zdobytą za cenę wielu poświęceń, ale także życie”. Natomiast Steven Runciman, który uważał IV krucjatę za największą zbrodnię w historii, zauważył, że „wiadomość o jego śmierci nie wywołała u nikogo, na co Aleksy zasłużył, ani odrobiny żalu”.
Zobacz także
Przypisy
Bibliografia
- J. Bonarek, Grecja po IV krucjacie…, w: J. Bonarek (red.), Historia Grecji, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005, s. 335–337, ISBN 83-08-03819-0.
- G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1967, s. 317–319.
- K. Zakrzewski, Dzieje Bizancjum, TAiWPN Universitas, Kraków 2007, s. 332–333, ISBN 978-83-242-0715-2.
- S. Runciman, Dzieje wypraw krzyżowych, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1988, t. 3, s. 114–122, ISBN 83-06-01457-X.
- Michael M. Angold, Czwarta krucjata, Beata B. Spieralska-Kasprzyk (tłum.), Warszawa: Bellona, 2006, s. 99–115, ISBN 83-11-10558-8, OCLC 77504826.
- M. Meschini: 1204 – Tajemnica IV wyprawy krzyżowej i podboju Konstantynopola. Kielce: Jedność, 2007. ISBN 978-83-7442-572-8.
