Aleksy III Angelos (ur. 1153, zm. 1211) był cesarzem bizantyjskim w latach 1195-1203, a także bratem Izaaka II.
Życiorys
Objęcie władzy
W 1195 roku Aleksy III wykorzystał powszechne niezadowolenie z porażek swojego brata Izaaka II w wojnie z Bułgarami. Zyskał wsparcie części armii oraz możnowładców i po wyjeździe Izaaka na polowanie ogłosił się cesarzem. Gdy brat wrócił, został uwięziony i oślepiony. Izaak, wraz z synem Aleksym, został umieszczony pod strażą. Aleksy, chcąc nawiązać do władców z dynastii Komnenów, przyjął imię Aleksy Komnen, ponieważ uważał ród Angelosów za zbyt mało prestiżowy. Jako cesarz z dynastii Angelosów, Aleksy stał na czele jednej z rywalizujących frakcji w stolicy. Jego małżeństwo z Eufrozyną Dukainą Kamaterą miało istotne znaczenie polityczne, ponieważ przyniosło sojusz z potężnym rodem Kamaterów. Dodatkowo, wzmocnienie pozycji cesarza miały przynieść małżeństwa jego córek: Anny z Teodorem Laskarysem oraz Ireny z Aleksym Paleologiem.
Wojna z Bułgarią
Aleksy III próbował zakończyć konflikt z Bułgarami poprzez negocjacje, jednak te zakończyły się niepowodzeniem. W kolejnych wyprawach w 1195 i 1196 roku Bułgarzy zniszczyli tereny wokół Seres, pokonali armię bizantyjską i wzięli do niewoli sebastokratora Izaaka Komnena. Bizancjum było zbyt dumnie, by ustępować, a zbyt słabe, by walczyć, co skłoniło je do wsparcia opozycji wewnętrznej. W 1196 roku car Asen został zamordowany w wyniku spisku bojarów. Jego zabójca Iwanko nie utrzymał się długo przy władzy, gdyż pomoc bizantyńska, obiecana przez Izaakowego brata, nie nadeszła z powodu niepokojów w armii. Iwanko uciekł do Konstantynopola. Po zamordowaniu Asena, władzę przejął jego brat Piotr, który jednak również zginął w wyniku zamachu w 1197 roku. Iwanko stał się namiestnikiem Filipopolis, a nawet przywódcą oddziałów cesarskich. W krótkim czasie zdołał utworzyć własne księstwo w rejonie Rodopów, a także w Macedonii, gdzie Dobromir Chryz zajął dolinę Strymonu, wybierając na stolicę trudno dostępną twierdzę Prosek. Chryz, wspierany przez Bułgarów, wystąpił przeciw Bizancjum, przyłączając część zachodniej Macedonii z miastami Prilep i Bitolą. Bizantyńczycy pokonali Iwanka podstępem, jednak wojna z Dobromirem toczyła się w sposób nieprzewidywalny i nie przyniosła rozstrzygnięcia. Jego państwo przetrwało do śmierci Streza w 1215 roku, choć niektóre zdobycze przejęli Bułgarzy. Na tronie bułgarskim po śmierci Piotra zasiadł Kałojan, dawny zakładnik bizantyński i najmłodszy brat Piotra oraz Asena. W 1197 roku Kałojan odniósł zwycięstwo nad wojskami cesarskimi pod Arkadiopolem. W 1201 roku, w obliczu zagrożenia ze strony Węgier, Kałojan zawarł pokój z Bizancjum, jednocześnie prowadząc negocjacje z Rzymem w celu uzyskania korony królewskiej, którą ostatecznie przyjął po upadku Aleksego III w 1204 roku. Podobne działania podjęli również władcy serbscy. Świadectwem słabości Cesarstwa było to, że Stefan II Nemanjić, mąż córki Aleksego III Eudoksji, unieważnił swoje małżeństwo, aby zyskać przychylność Rzymu.
Zagrożenie niemieckie
Tymczasem Henryk VI, cesarz rzymski, żonaty z dziedziczką tronu normańskiego Konstancją, stał się spadkobiercą nie tylko swojego ojca Fryderyka Barbarossy, ale także teścia Wilhelma II (zmarłego w 1189 roku). Opozycja, na czele której stał bratanek zmarłego Tandkred, została pokonana przez Henryka, który w okresie Bożego Narodzenia 1194 roku koronował się na króla Sycylii w Palermo. Jako spadkobierca Wilhelma II zaczął domagać się zwrotu terytoriów między Dyrrachion a Tesaloniką, które Normanowie zdobyli i utracili w 1185 roku. Dodatkowo, korzystając z faktu, że jego brat Filip ożenił się z córką zdetronizowanego Izaaka II, Ireną, wystąpił jako obrońca skrzywdzonego cesarza. Aleksy III próbował zaimponować niemieckim posłom przepychem bizantyjskiego ceremoniału, jednak Nicetas Choniates zanotował, że usłyszał jedynie: „Nadszedł czas, by zdjąć te zniewieściałe stroje i ozdoby i ubrać się w żelazo, a nie złoto”. Aby uniknąć wojny z Henrykiem, Aleksy zobowiązał się do płacenia co roku ogromnego haraczu w wysokości 16 centenarii złota. Aby zebrać tę kwotę, nałożył na prowincje nadzwyczajny podatek zwany „niemieckim” (τό ἀλεμανικόν, to alemanikon). Mimo największej presji ze strony poborców, zniszczony kraj nie był w stanie wywiązać się z tych zobowiązań. Tylko dzięki interwencji papieża, który obawiał się wzrostu potęgi Świętego Cesarstwa Rzymskiego i nalegał, by Henryk udał się na wyprawę krzyżową, a nie na Konstantynopol, Aleksy III zdołał skłonić Henryka do negocjacji, a ten zadowolił się na razie upokorzeniem i ruiną przeciwnika. Henryk kontynuował jednak swoje działania, podporządkowując władcę Cypru i Małej Armenii, okrążając Bizancjum od południa i wschodu. Nim jednak doszło do ostatecznego ataku we wrześniu 1197 roku, cesarz zmarł.
Rozkład państwa
Cesarstwo wewnętrznie się rozprzęgało. W Tesalii kolejny możnowładca Michał Kamytzes zyskał niezależność. W 1200 roku archont Nauplii Leon Sguros zajął Argos, a następnie Korynt, korzystając z oddzielenia środkowej Grecji od stolicy Cesarstwa przez Kamytzesa. W 1201 roku wojska Kamytzesa oraz Dobromira Chryza, niezależnego władcy w Macedonii, podjęły ofensywę w Tesalii. Aleksy zdołał przeciągnąć Chryza na swoją stronę, co zlikwidowało zagrożenie w Tesalii. Gorzej jednak poszło mu w środkowej Grecji. Ekspedycja wojskowa wysłana przeciw Sgurosowi w latach 1200-1202, pod dowództwem Michała Stryphnosa, okazała się wyjątkowo nieudolna i zakończyła się niepowodzeniem. Sguros poszerzył swoje terytorium o Attykę i Beocję z Tebami, opór stawiał mu jedynie energiczny biskup Michał Choniates w Atenach. W tym czasie wielki drugarios Michał Stryphnos, wspólnie z ekskorsarzem Janem Stirione, wyprzedali arsenał marynarki wojennej, sprzeniewierzając uzyskane w ten sposób dochody. W 1203 roku Bizancjum dysponowało jedynie 20 okrętami wojennymi.
IV krucjata
W kilka miesięcy po śmierci cesarza Henryka, w styczniu 1198 roku, zmarł papież Celestyn III. Nowym papieżem został Innocenty III, który już dwa tygodnie po swoim wyborze rozpoczął starania o zorganizowanie kolejnej wyprawy krzyżowej, mającej na celu wsparcie zagrożonego Królestwa Jerozolimskiego. W 1201 roku z więzienia w Konstantynopolu uciekł siedemnastoletni syn Izaaka II, Aleksy. Krzyżowcy, pod wpływem apeli Stolicy Apostolskiej, zaczęli w 1202 roku gromadzić się w Wenecji, jednak nie zdołali zebrać wystarczających funduszy na opłacenie floty weneckiej, która miała przewieźć ich do Palestyny. Ostatecznie, aby wyjść z impasu, dowódcy krucjaty zgodzili się na odroczenie części płatności dla Wenecjan w zamian za pomoc w odzyskaniu Zary, odebranej przez króla węgierskiego. 15 listopada, po pięciodniowym oblężeniu, miasto zostało zdobyte. Ze względu na późną porę roku, utrudniającą żeglugę, krzyżowcy pozostali w Zarze na zimę. Tam dotarli do nich posłańcy syna Izaaka II, Aleksego. W zamian za pomoc w przywróceniu ojca na tron, Aleksy obiecał hojnie pokryć koszty wyprawy z cesarskiego skarbca oraz wesprzeć krzyżowców swoimi wojskami bizantyńskimi. Po burzliwych naradach krzyżowcy przyjęli propozycje Aleksego, który dołączył do nich w kwietniu na Korfu. 24 czerwca 1203 roku armia łacinników, nie napotykając oporu ze strony wojsk Aleksego III, wylądowała pod Konstantynopolem.
Utrata Konstantynopola
Aleksy III dysponował w Konstantynopolu armią liczącą 50 tysięcy żołnierzy, w tym pięcioma tysiącami elitarnych gwardzistów wareskich. Poza gwardią, jakość reszty armii pozostawiała wiele do życzenia. Dodatkowo, dowódcy często mieli związane ręce przez walki wewnętrzne w pałacu, co sprawiało, że cesarz mógł naprawdę polegać jedynie na najemnikach. Oślepienie Izaaka II osłabiło jednak lojalność także w tej formacji. Flota wojenna, z powodu nieudolności jej dowódcy, praktycznie przestała istnieć. 20-tysięczna armia krzyżowców pod murami Konstantynopola stanowiła poważny problem. Nakłaniany przez część swoich dowódców do podjęcia działań przeciw łacinnikom, Aleksy miał podobno powiedzieć: „Każę wszystkim ladacznicom Konstantynopola wejść na wzgórze nad ich obozem i szczać, aż ich wszystkich potopią”. W kolejnych dniach oblężenia nie podjął żadnych działań mających na celu utrudnienie oblegającym. Z uwagi na ograniczone siły niezbędne do obrony tak potężnego miasta, krzyżowcy skoncentrowali swój atak na odcinku murów w okolicy Złotego Rogu. 5 lipca krzyżowcy zdobyli Złoty Róg. 17 lipca, po przygotowaniach do oblężenia, zaatakowali mury miasta zarówno z lądu, jak i z morza. Po zaciętych walkach Wenecjanom udało się opanować fragment murów, ale kontratak wojsk bizantyńskich powstrzymał ich dalsze postępy. Po opanowaniu sytuacji w mieście, Aleksy zdecydował się na wyprowadzenie wojsk poza mury i konfrontację z krzyżowcami w otwartym polu. Skupiając znaczną siłę przeciwko łacinnikom, doprowadził do wycofania się Wenecjan z zdobytych murów, którzy otrzymali wsparcie od liczniejszych sił krucjaty. Ostatecznie jednak do bitwy nie doszło, ponieważ Aleksy, przed wieczorem, wycofał 60 korpusów wojska greckiego z powrotem za mury miasta. Nie wiadomo, dlaczego Aleksy nie zdecydował się na atak na łacinników; być może nie ufał swoim wojskom. Nicetas Choniates podaje, że cesarz został zmuszony do stawienia czoła łacinnikom przez swoich dowódców, lecz sam nie chciał tej bitwy. Możliwe, że chciał jedynie odciągnąć Wenecjan od zdobytych części murów. Wycofanie się wojsk bizantyńskich wywołało jednak niezadowolenie wobec cesarza w mieście. Nocą Aleksy III, wraz z ukochaną córką Ireną, kilkoma współpracownikami oraz 10 tysiącami złotych monet, uciekł z Konstantynopola do Tracji.
Tułaczka
Władza w Konstantynopolu przeszła z powrotem w ręce Izaaka II i jego syna Aleksego, który przyjął imię Aleksy IV. Wyprawa młodego cesarza na brzeg tracki, wspierana przez Bonifacego z Montferratu, zmusiła Aleksego III do ukrycia się w twierdzy Mosynopolis, skąd mógł jedynie obserwować wydarzenia prowadzące do stopniowej katastrofy państwa. Na początku lutego Aleksy IV zginął w więzieniu, a jego następcą został Aleksy V Murzuflos, który dla wzmocnienia swojej pozycji poślubił córkę Aleksego III, Eudoksję. 13 kwietnia 1204 roku Konstantynopol został zdobyty przez krzyżowców. Aleksy V, zięć Aleksego III, wraz z żoną uciekł z Konstantynopola do Mosynopolis. Aleksy III, wciąż władający częścią europejskich ziem Cesarstwa, kazał go oślepić. Wybrany w maju 1204 roku cesarz łaciński Baldwin obległ Mosynopolis, a Aleksy zbiegł do Tesaloniki, a stamtąd, pod naporem wojsk łacińskich, dalej na południe, do rządzonego przez Leona Sgurosa państewka. Wydał za Sgurosa swoją córkę Eudoksję i próbował go namówić do akcji zbrojnej przeciw krzyżowcom. Ci jednak jeszcze w tym samym roku zaatakowali, pod dowództwem Bonifacego z Montferratu, należącą do Sgurosa Tesalię, a następnie Beocję i Attykę. Sguros zamknął się w twierdzy korynckiej. Jego teść wpadł w ręce krzyżowców i musiał zrezygnować z dalszych walk o utraconą władzę. Ostatecznie znalazł się wraz z żoną w więzieniu w Genui, skąd w 1209 roku wykupił ich kuzyn Aleksego, władca Epiru, Michał I Angelos. Aleksy nie zagościł długo w Epirze. W następnym roku udał się do Azji, gdzie liczył na pomoc swojego przyjaciela sułtana Ikonium w walce o odzyskanie korony cesarskiej, którą właśnie objął jego zięć Teodor Laskarys jako cesarz nicejski. Został jednak pojmany podczas jednej z potyczek z wojskami Teodora i zmarł w klasztorze pod Niceą w 1211 roku.
Rodzina
Z małżeństwa z Eufrozyną Dukainą Kamaterą Aleksy miał trzy córki:
Irenę Angelinę, żonę:
Andronika Kontostefanosa,
Aleksego Paleologa, z którym została babcią cesarza Michała VIII Paleologa,
Annę Angelinę, żonę:
sebastokratōra Izaaka Komnena, z którym została matką księżnej Teodory Angeliny,
Teodorem I Laskarisem, cesarzem Nicei,
Eudoksję Angelinę, żonę:
Stefana I Prvovenčani, króla Serbii,
Aleksego V Murzuflosa, cesarza bizantyjskiego,
Leona Sgurosa, władcy państwa w środkowej Grecji w latach 1200-1205.
Zobacz też
IV wyprawa krzyżowa
Bibliografia
J. Bonarek, Grecja po IV krucjacie…, w: J. Bonarek (red.) Historia Grecji, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005, s. 332-336. ISBN 83-08-03819-0.
G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1967, ss. 327–330.
K. Zakrzewski, Dzieje Bizancjum, TAiWPN Universitas, Kraków 2007, s. 313–323. ISBN 978-83-242-0715-2
Michael M. Angold, Czwarta krucjata, Beata B. Spieralska-Kasprzyk (tłum.), Warszawa: Bellona, 2006, s. 48, 165–166, ISBN 83-11-10558-8, OCLC 77504826.
Marco M. Meschini, 1204 – Tajemnica IV wyprawy krzyżowej i podboju Konstantynopola, Marek M. Myczkowski (tłum.), Kielce: Jedność, 2007, s. 104–113, ISBN 978-83-7442-572-8, OCLC 749896112.
