Aleksy, którego imię świeckie to Aleksander Gromadzki, ukraińskie: Олександр Якубович Громадський, rosyjskie: Александр Якубович Громадский, urodził się 3 września 1882 roku w Dokudowie, a zmarł 8 maja 1943 roku w Smydze. Był biskupem Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, a następnie w latach 1923–1940 Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. W latach 1940–1943 pełnił funkcję zwierzchnika Ukraińskiego Autonomicznego Kościoła Prawosławnego.
Wczesna działalność
Pochodził z Ukrainy, był synem cerkiewnego psalmisty. Ukończył Akademię Duchowną w Kijowie w 1908 roku, a następnie rozpoczął pracę jako nauczyciel w męskim gimnazjum w Chełmie. Ożenił się, a po śmierci żony wstąpił w 1919 roku do zakonu. Wieczyste śluby mnisze złożył w monasterze św. Jana Miłościwego w Zahajcach Małych, a 21 kwietnia 1922 roku został wikariuszem eparchii wołyńskiej z tytułem biskupa łuckiego. Po roku przeniesiono go na katedrę grodzieńską po usunięciu biskupa Włodzimierza (Tichonickiego), który był przeciwnikiem autokefalii Kościoła w Polsce. Pięć lat później został awansowany na arcybiskupa.
Biskup wołyński
W 1934 roku, pod wpływem nacisku wiernych ukraińskiego pochodzenia, którzy domagali się biskupa narodowości ukraińskiej na katedrze wołyńskiej, metropolita Dionizy (Waledyński) zrezygnował z tej katedry. Arcybiskupem wołyńskim został Aleksy (Gromadzki), jedyny biskup wspierający ruch na rzecz ukrainizacji Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. W październiku 1934 roku wprowadził język ukraiński do korespondencji diecezji wołyńskiej, a w styczniu 1935 roku nakazał jego używanie w kazaniach, jeśli parafianie sobie tego życzyli. Z tego powodu, w końcu lat 30., lubelskie Dowództwo Okręgu Korpusu określało go jako nacjonalistę związane z OUN, z którą sympatyzował biskup pomocniczy diecezji, Polikarp (Sikorski).
W 1938 roku, po zniszczeniu około 140 cerkwi w ramach akcji rewindykacyjno-polonizacyjnej, biskup odbył objazd diecezji, nawołując do zachowania wiary prawosławnej.
W 1940 roku, po praktycznym zamarciu działalności struktur Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, biskup postanowił powrócić pod jurysdykcję Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, z którego został wykluczony w momencie poparcia autokefalii Kościoła prawosławnego w Polsce. Metropolita Sergiusz, pełniący obowiązki patriarchy Moskwy, pozwolił mu zachować tytuł arcybiskupa wołyńskiego.
Działalność na rzecz autonomii Kościoła ukraińskiego
Jako arcybiskup wołyński sprzeciwiał się tendencjom do niekanonicznego powołania autokefalicznego Kościoła ukraińskiego. Opowiadał się za stworzeniem Ukraińskiego Autonomicznego Kościoła Prawosławnego, który miałby zachować podległość wobec Moskwy, co miało być kontynuacją postanowień Soboru Lokalnego Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego dotyczących Ukrainy. Wiosną 1941 roku został za to aresztowany przez NKWD.
Prowadził działania na rzecz budowy Kościoła Autonomicznego wbrew woli swojego wcześniejszego zwierzchnika, metropolity warszawskiego, który w związku z tym powołał tymczasowego administratora Kościoła na Ukrainie, biskupa Polikarpa (Sikorskiego). Mimo to 18 lipca 1941 roku przyjął wybór na metropolitę autonomicznego Kościoła ukraińskiego, a trzy dni później ogłosił w liście do wiernych objęcie zwierzchnictwa nad parafiami ukraińskimi w Generalnym Gubernatorstwie. Sprzeciwiał się działalności Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów oraz potępił pierwsze ataki UPA na polską ludność Wołynia.
Śmierć
7 (lub 8) maja 1943 roku, podczas objazdu eparchii, zginął w zasadzce zorganizowanej przez oddział partyzancki OUN-M, współpracujący z banderowcami, pod dowództwem Mykoły Nedweżkiego „Chrina”. Grzegorz Motyka sugeruje, że mogło to być wynikiem pomyłki melnykowców, którzy mieli na celu zabicie Gebietskommissara Müllera. Zabójcy hierarchii twierdzili, że znaleźli przy nim dokumenty świadczące o kolaboracji z hitlerowcami, jednak jednocześnie starali się obarczyć odpowiedzialnością za jego śmierć radziecką partyzantkę. Na dokonanie zasadzki mogło wpłynąć potępienie przez władykę Aleksego pierwszych morderstw banderowskiej partyzantki na polskich mieszkańcach Wołynia. Istnieje również teoria, że inspiratorem zabójstwa arcybiskupa był Polikarp (Sikorski), który otwarcie wspierał OUN. Po śmierci biskupa Aleksego, zwierzchnikiem Autonomicznego Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego został biskup Pantelejmon (Rudyk), a rozmowy zjednoczeniowe z Ukraińskim Autokefalicznym Kościołem Prawosławnym zostały przerwane.
Aleksy (Gromadzki) został pochowany na terenie monasteru Objawienia Pańskiego w Krzemieńcu. 25 lipca 2006 roku dokonano ekshumacji jego szczątków, które okazały się nienaruszone. W 2023 roku przeniesiono je do Ławry Poczajowskiej.
Upamiętnienie
W 2024 roku w jego rodzinnej wsi odsłonięto tablicę pamiątkową, która została wykonana z okazji 100-lecia kanonicznej samodzielności Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, którego arcybiskup Aleksy był orędownikiem. Na uroczystości przemówił ordynariusz prawosławnej diecezji lubelsko-chełmskiej arcybiskup Abel, przypominając o zasługach oraz tragicznej śmierci hierarchy.
Ordery i odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (3 maja 1928)
Wielki Komandor Orderu Feniksa (Grecja)
Wielki Oficer Orderu Świętego Sawy (Jugosławia)
Wielki Oficer Orderu Zasługi Cywilnej (Bułgaria)
Przypisy
