Aleksy Apokauk
Aleksy Apokauk (grecki: Ἀλέξιος Ἀπόκαυκος) był bizantyjskim politykiem oraz wysokim wojskowym, znanym jako megas doux. Data jego narodzin pozostaje nieznana, natomiast zmarł w 1345 roku. Jego życie i kariera miały miejsce w XIV wieku. Choć Aleksy swoją pozycję w armii i na dworze zawdzięczał Janowi VI Kantakuzenowi, wspólnie z patriarchą Janem XIV Kalekasem stał się jednym z liderów stronnictwa wspierającego Jana V podczas bizantyjskiej wojny domowej, która trwała od 1341 do 1347 roku.
Wczesne lata
Nieznana jest data narodzin Aleksego, jednak wiadomo, że pochodził z mniej zamożnych warstw społecznych Bizancjum. Mimo to, zdołał zdobyć zatrudnienie w administracji, gdzie rozpoczął pracę jako pisarz domestyka. Awansował na stanowiska, aż w 1321 roku został mianowany cesarskim parakoimōmenos (urząd przypominający szambelana). W tym samym roku wybuchł konflikt między cesarzem Andronikiem II Paleologiem a jego wnukiem Andronikiem III. Aleksy, wspólnie z Janem Kantakuzenem, Syrgianesem Paleologiem i Teodorem Synadenem, opowiedział się po stronie młodego następcy tronu w czasie walk dynastycznych. Po wstąpieniu Andronika III na tron, Aleksy został szefem kancelarii cesarskiej (mesazōn) oraz zarządcą finansów. Dzięki wysokiej pozycji w administracji oraz protekcji Jana Kantakuzena, zgromadził znaczną fortunę i zbudował własną warownię nad Morzem Marmara.
W czerwcu 1341 roku, po śmierci Andronika III, pozostawiającego dziewięcioletniego następcę, Jan Kantakuzen wystąpił z roszczeniem o regencję i opiekę nad nieletnim władcą. Aleksy pozostał wierny swojemu protektorowi i początkowo wspierał go w konflikcie z wdową po Androniku, Anną Sabaudzką, oraz patriarchą Konstantynopola, Janem Kalekasem. Jeszcze przed śmiercią cesarza, Kantakuzen nagrodził Aleksego tytułem megaduksa, co wiązało się z dowództwem nad całą flotą cesarstwa.
Wojna domowa
Po śmierci Andronika III, konflikt między stronnictwami na dworze narastał. Zwolennicy Kantakuzena rekrutowali się głównie z prowincjonalnych magnatów z Macedonii i Tracji. Jan, jako zaufany urzędnik cesarski, mógł ubiegać się o tron, jednak zdecydował, że będzie uznawał prawa do tronu nieletniego syna Andronika, ograniczając swoje ambicje do regencji. Aleksy, mając nadzieję na to, że Jan sięgnie po tron, a on sam stanie się drugą osobą w państwie, przestał go wspierać i przeszedł na stronę Anny Sabaudzkiej.
Gdy Kantakuzen opuścił Konstantynopol, aby walczyć z wrogami cesarstwa, Aleksy podjął działania przeciwko niemu. Jako dowódca floty miał za zadanie bronić Dardaneli przed Turkami, jednak wydał swoim podwładnym błędne rozkazy, co miało umożliwić Turków przeprawę do Europy. Próbował także porwać Jana V, ale jego plan zakończył się niepowodzeniem i musiał uciekać do swojej warowni.
Po powrocie Kantakuzena do stolicy, zamiast ukarać Aleksego, ułaskawił go i przywrócił do łask, co wywołało krytykę wśród oficerów i przyjaciół Jana. Aleksy, okazując wdzięczność swojemu protektorowi, jednak wkrótce zawiązał konspirację przeciwko niemu. Pozyskał patriarchę Jana Kalekasa, przekazując mu fałszywe informacje o rzekomym planie Kantakuzena usunięcia go z urzędu. Spotykał się również z cesarzową Anną, twierdząc, że Jan planuje zamach na nią oraz jej syna. W miarę jak Aleksy zdobywał zwolenników, uwięził rodzinę Kantakuzenów w Konstantynopolu.
Gdy Jan, przebywający poza stolicą, dowiedział się o przewrocie, ogłosił się cesarzem w Didymoteicho w październiku 1341 roku. W odpowiedzi oboz Aleksego koronował Jana V na cesarza w listopadzie. Ta podwójna koronacja stała się bezpośrednią przyczyną wojny domowej, która trwała do 1347 roku. Wojna zakończyła się zwycięstwem Kantakuzena, jednak przyniosła ogromne zniszczenia i ujawniła głębokie podziały w społeczeństwie bizantyjskim. Po stronie regenta opowiedzieli się magnaci i klasa wyższa, natomiast Aleksy i Jan V otrzymali wsparcie od klasy średniej i niższej – kupców, rzemieślników i marynarzy. Religijne kontrowersje związane z hezychazmem zwiększyły napięcia i brutalność w trakcie walk. Konflikt ten nie był jedynie sporem arystokratycznym, ale miał cechy wojny społecznej i religijnej.
Kilkanaście dni po koronacji Kantakuzena, mieszkańcy Adrianopola zbuntowali się przeciwko arystokratom, uznając władzę stronnictwa Aleksego. Aleksy wysłał swojego syna, Manuela, aby zarządzał miastem. W podobny sposób zorganizował się bunt niższych warstw społecznych w Tessalonikach, gdzie w 1342 roku miasto zajęła grupa nazywająca się „Zelotami”, a ich antyarystokratyczne nastawienie przybliżyło ich do obozu Aleksego, który wysłał tam swojego drugiego syna, Jana.
W początkowych latach konfliktu przewagę miał Aleksy, a Jan Kantakuzen został w lecie 1342 roku zmuszony do ucieczki do serbskiego dworu swojego sojusznika, Stefana Dušana. Sytuacja zaczęła się zmieniać w 1343 roku, kiedy Kantakuzenowi udało się zbudować koalicję przeciwko Aleksemu. Wojska jego sojusznika, emira Aydin, zaatakowały terytoria kontrolowane przez Aleksego, a sam Kantakuzen wraz z Dušanem odzyskali władzę nad większością Macedonii. Mimo niepowodzenia w zdobyciu Tessalonik, dzięki wsparciu Turków opanował Didymoteicho w Tracji. W miarę odniesionych sukcesów oboz Aleksego osłabł, a wielu jego zwolenników przeszło na stronę Kantakuzena, w tym Manuel, syn Apokauka, który opuścił Adrianopol.
Na początku 1345 roku, Aleksy i Kalekas odrzucili ofertę pojednania, którą złożył im Kantakuzen. Aby zdobyć fundusze na dalszą wojnę, Aleksy rozpoczął proskrypcje w Konstantynopolu, przejmując majątki arystokracji. Dla swoich przeciwników zbudował nawet nowy budynek więzienny. 11 czerwca 1345 roku postanowił odwiedzić świeżo ukończone więzienie, udając się tam bez swoich przybocznych. Więźniowie, w niejasny sposób, zdołali się uwolnić i dokonali linczu na Apokauku. Prawdopodobnie liczyli, że usunięcie Aleksego, stającego się coraz mniej popularnym, przyniesie im względy cesarzowej Anny. Jednak matka Jana V nie cieszyła się po śmierci swojego zaufanego doradcy. Zwolennicy Aleksego, wśród których było wielu Gasmouloi, dopuścili się masakry około 200 więźniów, część z nich zginęła w kościołach, gdzie szukali schronienia. Mimo że śmierć Aleksego nie zakończyła natychmiast wojny, oboz jego przeciwników znacznie osłabł i wpadł w wewnętrzne konflikty, co umożliwiło Kantakuzenowi ostateczne zwycięstwo. 3 lutego 1347 roku wkroczył on z armią do Konstantynopola.
Rodzina
Aleksy miał dwóch braci, Jana i Nicefora, o których wzmianki pojawiają się w źródłach, jednak nie ma informacji na ich temat poza tym, że istnieli. Aleksy był dwukrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną była córka pomniejszego szlachcica, pełniącego urząd dihypatosa, a drugą, którą pojął za żonę w okolicach 1341 roku, kuzynka stratopedarchy Jerzego Chumnosa. Z pierwszego małżeństwa miał trójkę dzieci, a z drugiego dwójkę:
- Jan Apokaukos, zarządca Tessaloniki, zamordowany w 1345 roku po wieści o śmierci Aleksego.
- Manuel Apokauk, zarządca Adrianopola od 1342 roku, w 1344 roku przeszedł do obozu Kantakuzena.
- Nieznana z imienia córka, żona najpierw prōtostratōra Andronika Paleologa, a następnie sebastokratōra Jana Asana.
- Nieznana z imienia córka, żona syna patriarchy Jana Kalekasa.
- Nieznana z imienia córka, żona syna jednego z łacińskich dostojników skupionych wokół Anny Sabaudzkiej.
Źródła
- Bartusis Mark C., The Late Byzantine Army: Arms and Society 1204-1453, Wydawnictwo Uniwersytetu Pensylwania, 1997.
- Cavallo Guglielmo, The Byzantines, Wydawnictwo Uniwersytetu Chicago, 1997.
- Jeffreys Elizabeth, The Oxford Handbook of Byzantine Studies, Wydawnictwo Uniwersytetu Oxford, 2009.
- Nicol Donald M., The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453, Wydawnictwo Uniwersytetu Cambridge, 1993.
- MacGillivray Donald, The Reluctant Emperor: A Biography of John Cantacuzene, Byzantine Emperor and Monk, Wydawnictwo Uniwersytetu Cambridge, 1996.
