Aleksjada
Aleksjada to historyczne dzieło, które opisuje wydarzenia poprzedzające objęcie władzy przez cesarza Aleksego I Komnena (1081-1118) i stanowi cenne źródło informacji na temat pierwszej wyprawy krzyżowej. Jest to jeden z najważniejszych zabytków historiografii.
Dzieło zostało napisane klasyczną greką przez córkę cesarza, Annę Komnenę. Obejmuje okres od 1069 do 1118 roku i jest kontynuacją pracy jej męża, Nicefora Bryenniosa.
Choć Aleksjada zawiera pewne błędy chronologiczne oraz brak obiektywności związany z uwielbieniem autorki dla ojca, to i tak stanowi istotne źródło do poznania historii Cesarstwa Bizantyjskiego. Daje również wgląd w przebieg oraz znaczenie I wyprawy krzyżowej z perspektywy bizantyjskiej. Dzieło to miało znaczący wpływ na pozytywną ocenę postaci Aleksego I przez historyków, uznających go za odtwórcę potęgi cesarstwa.
Jednocześnie, jako forma literacka, Aleksjada jest ważnym dokumentem epoki. Choć napisana klasyczną greką, zawiera wiele nawiązań do literatury antycznej, co świadczy o erudycji autorki.
Treść
Księga I
Anna zaczyna swoją relację od wzmianki o tym, że jej ojciec został odesłany do domu przez cesarza Romana Diogenesa, przez co nie mógł wziąć udziału w bitwie pod Manzikertem (1071), mimo że pragnął tego, uważając, że w wieku czternastu lat jest już gotowy do walki. Dwa lata później cesarz Michał VII Dukas mianował go naczelnym wodzem (strategos autokrator) w walce z pustoszącym wschodnie rubieże Cesarstwa Urselem (Rousselem de Bailleul). Aleksy odniósł zwycięstwo w serii starć, a zbiegłego do emira Tutacha wroga odzyskał w zamian za obietnicę zapłaty okupu. Nie mając pieniędzy na okup, zwrócił się o pomoc do mieszkańców Amazji, którzy jednak woleli uwolnić Ursela. W tej sytuacji Aleksy zastosował podstęp, udając, że pozbawił buntownika oczu, co skłoniło mieszkańców Amazji do zebrania funduszy na okup.
W 1078 roku, po objęciu władzy przez Nicefora III Botaniatę, Aleksy, mianowany domestykiem scholon, został wysłany przez cesarza na zachód, aby stawić czoła buntującemu się duksowi Dyrrachion, Niceforowi Bryenniosowi. Dysponując znacznie mniejszą armią, podzielił ją na dwie części, polecając jednej z nich ukryć się w wąwozach, podczas gdy z drugą czekał na nadchodzącego uzurpatora. Gdy ten nadszedł i doszło do starcia, Aleksy z tyłu zaatakował ukrytą część armii cesarskiej. Pomimo sprytnego manewru taktycznego armia Aleksego nie wytrzymała przewagi liczebnej przeciwnika i poszła w rozsypkę. Udało mu się jednak przejąć paradnego konia Nicefora wraz z insygniami władzy, a rozpowszechniając wieść o śmierci Nicefora, zdołał zebrać swoje wojsko i natchnąć je nowym duchem do walki. W kolejnym starciu armie cesarskie, wspierane przez Turków, schwytały Nicefora, co zakończyło bunt.
Po pokonaniu Bryenniosa Aleksy ruszył ponownie do Macedonii przeciwko kolejnemu buntownikowi, Basilakowi. Użył fortelu, rozbijając oboz w zakolu Wardaru, a sam z wojskiem ukrył się w pobliżu. Kiedy Basilak, zwabiony światłami obozowymi, zaatakował nocą, Aleksy zaskoczył go i do rana nękał, aż ten w popłochu uciekł do Tesaloniki. Aleksy podszedł pod mury miasta i zagroził mieszkańcom długotrwałym oblężeniem, co ostatecznie skłoniło ich do wydania Basilaka.
W dalszej części I księgi Anna opisuje przyszłego przeciwnika swojego ojca, Roberta Guiscarda, który przybył do Italii z pięćdziesięcioma rycerzami. Dzięki morderstwu przejął ziemie swojego teścia Maskabeli, a później, dzięki pojawieniu się w Italii mnicha, który podawał się za zdetronizowanego cesarza Michała Dukasa, rozpoczął przygotowania do wyprawy na Bizancjum z zamiarem zdobycia Konstantynopola.
Księga II
W międzyczasie Komneni, Aleksy i Izaak, znaleźli się w trudnej sytuacji z powodu intryg knutych przez faworytów cesarskich, Bułgarów Borila i Germana. Postarali się o poparcie cesarzowej. Izaak poślubił siostrzeńca cesarzowej i przekonał ją, by usynowiła Aleksego. Kiedy cesarz wyznaczył na swojego następcę Teodora Synadena, Komneni zobowiązali się wspierać cesarzową w dążeniach do wyniesienia na tron jej syna z pierwszego małżeństwa. Boril i German zauważyli, że Komneni zyskali poparcie cesarzowej oraz cesarza, którego wsparli po utracie przez Cesarstwo Cyzyku. Dlatego postanowili urządzić na braci zasadzkę i wykłuć im oczy. Kiedy Komneni zorientowali się w niebezpieczeństwie, zaczęli przychodzić do pałacu pojedynczo.
W międzyczasie Boril i German przygotowali zamach na braci. Gdy o tym usłyszeli, Aleksy i Izaak postanowili opuścić Konstantynopol i udać się do Tzurlu w Tracji, gdzie gromadziło się wojsko. Aleksy zdołał pozyskać dla ich planów dwóch dowódców cesarskich, Pakurina i Ubertopula. Po zabezpieczeniu losu kobiet, które ukryły się w kościele świętego Mikołaja, wymknęli się z miasta. Po drodze zwerbowali Georga Paleologa i wysłali posłańca do cezara Jana Dukasa, który przebywał w Morowund. Po zwerbowaniu oddziałów tureckich i przejęciu cesarskich funduszy, dołączył do nich. W obozie toczyły się dyskusje na temat tego, który z braci powinien zostać cesarzem. Ostatecznie, dzięki popularności wśród żołnierzy i wsparciu Dukasów, obwołano cesarzem Aleksego.
Buntownicy wyruszyli pod Konstantynopol. Pod murami miasta spotkało ich poselstwo Nicefora Melisena, który dwa lata wcześniej się zbuntował i ogłosił cesarzem na wschodzie, a teraz proponował Aleksemu podział cesarstwa. Sekretarz Aleksego, Georg Mangan, zwlekał z odpowiedzią. Aleksy tymczasem szukał sposobu na sforsowanie murów stolicy. Udało mu się przekupić dowódcę oddziałów niemieckich, co umożliwiło mu wejście do miasta w Wielki Czwartek, 1 kwietnia 1081 roku. Melisen, z którym był spokrewniony, zaproponował Aleksy godność cezara i władzę nad Tesaloniką. Zbieranina oddziałów, które Komneni przywiedli do stolicy, całkowicie się rozprzęgła i zajęła się rabunkiem. Cesarz Botaniata mógł jeszcze pokonać buntowników, ale całkowicie stracił ducha oporu. Próbował porozumieć się z Melisenem. Georg Paleolog przejął jednak kontrolę nad portem, uniemożliwiając wypłynięcie posła. Po zajęciu przez Aleksego Wielkiego Pałacu, Botaniata zaproponował mu godność współcesarza, jednak Jan Dukas przekazał posłowi żądanie całkowitej abdykacji. Boril i German proponowali cesarzowi atak na Aleksego, ale ten posłuchał rady patriarchy Kosmy I i w kościele Hagia Sophia uroczyście zrzekł się władzy.
Księga III
Po abdykacji Botaniata został przewieziony do klasztoru Periblepta, gdzie przypilnowano, by przywdział habit mnicha. Kilka dni później patriarcha koronował Aleksego. Ponieważ jego żona Irena nie została ukoronowana razem z nim, Dukasi zaniepokoili się, by Aleksy nie oddalił jej i nie poślubił cesarzowej Marii, co doprowadziło do jej koronacji kilka dni później w zamian za ustąpienie patriarchy Kosmy. Jego miejsce zajął Eustrat Garida, ulubieniec matki Aleksego, Anny Dalasseny. Na prośbę cesarzowej Marii Aleksy wyniósł do godności współcesarza jej syna Konstantyna. Po tym akcie cesarzowa udała się do klasztoru. Aleksey wyniósł również swojego brata Izaaka do godności drugiej osoby w cesarstwie, tworząc godność sebastokratora. Czując wyrzuty sumienia związane z rozbojami, które miały miejsce w stolicy, jeszcze w kwietniu Aleksy poddał się publicznemu osądowi przed patriarchą i, wraz z całym dworem, przyjął czterdziestodniową pokutę. W sierpniu, w obliczu najazdu Guiscarda, uroczyście przekazał rządy w państwie swojej matce, Annie Dalassenie.
Sytuacja cesarstwa była niezwykle trudna. Od wschodu Turcy zbliżali się do Konstantynopola, a z zachodu Robert Guiscard szykował się do najazdu. Wojska zaciężne groziły buntem. W tej sytuacji Aleksy zwrócił się do namiestników cesarskich, by przybyli z nowo zaciężnymi żołnierzami, pozostawiając część garnizonu na miejscu. Żołnierzy tych ulokował na łodziach i rozkazał im nocami nękać Turków na wybrzeżu, aby zdobyli doświadczenie w walce. Kiedy Turcy wycofali się w głąb kontynentu, obsadził nimi nadmorskie miasta i nakazał kontynuować ataki na Turków. Dzięki temu odzyskał Bitynię i Nikomedię. Następnie zawarł pokój z sułtanem Rumu, Sulejmanem, ponieważ groziła mu wojna na zachodzie. Wcześniej wysłał Georga Paleologa, by zastąpił w Dyrrachion dotychczasowego, niepewnego duksa, Monomachata. Również polecił dowódcom twierdz iliryjskich przygotować się do obrony. Dodatkowo podjął akcję dyplomatyczną w Rzymie i na dworze króla niemieckiego. W czerwcu Guiscard wyruszył z Otranto w stronę Dyrrachionu. Potężna burza w rejonie Korkyry zniszczyła część jego armii biorącej udział w wyprawie, a jego samego omal nie pozbawiła życia. Po połączeniu się z resztą swojego wojska Guiscard stanął pod murami Dyrrachionu.
Tłumaczenie polskie
Anna Komnena, Aleksjada, tłumaczył Oktawiusz Jurewicz, t. 1-2, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1969-1972 (wyd. 2 – 2005).
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Anna Komnena: Aleksjada. Wrocław: Ossolineum, 1969.
Anna Komnena: Aleksjada. Wrocław: Ossolineum/De Agostini, 2005. ISBN 83-04-04760-8.
O. Jurewicz: Historia literatury bizantyńskiej. Wrocław: Ossolineum, 1984. ISBN 83-04-01422-X. Brak numerów stron w książce.
