Aleksiej Jawlensky, właściwie Aleksiej Gieorgijewicz Jawlenski (ros. Алексей Георгиевич Явленский; ur. 13 marca?/25 marca 1864 w pobliżu Torżka, zm. 15 marca 1941 w Wiesbaden) to rosyjski malarz, który w znaczący sposób przyczynił się do rozwoju wczesnego malarstwa abstrakcyjnego. Od 1896 roku mieszkał i tworzył w Niemczech i Szwajcarii. Był członkiem grupy Błękitny Jeździec (niem. Blaue Reiter).
Życiorys
Urodził się jako piąte z sześciu dzieci pułkownika Gieorgija Nikiforowicza Jawlenskiego, który zmarł, gdy Aleksiej miał 17 lat. Z powodu problemów finansowych rodziny zrezygnował z marzeń o studiowaniu malarstwa. Po ukończeniu szkoły wojskowej został oficerem. W 1882 roku po raz pierwszy odwiedził wystawę malarstwa i od tego momentu regularnie odwiedzał Galerię Tretiakowską. W 1889 roku, jako oficer, został przeniesiony do Sankt Petersburga, gdzie wieczorami uczęszczał na zajęcia w Akademii Sztuk Pięknych. Z inicjatywy Ilii Riepina rozpoczął naukę pod okiem Marianne von Werefkin. Kiedy Marianna przeniosła się w 1896 roku do Monachium z jej służącą Helene Nesnakomoff (1881-1965), zabrała ze sobą Jawlenskiego. Od tego momentu kształcił się u niej oraz u Antona Ažbe. Helene stała się jego modelką, a w 1902 roku urodziła ich syna Andreas Jawlensky (1902-1984). W 1908 roku poznał Władysława Ślewińskiego, przyjaciela Gauguina, który zachęcił go do malowania z wykorzystaniem jednolitych płaszczyzn koloru.
W 1913 roku brał udział w wystawie redakcji Błękitnego Jeźdźca, która miała miejsce w berlińskiej redakcji Der Sturm, razem z Marianną von Werefkin. W 1914 roku starał się uwolnić od finansowej zależności od swojej protektorki. Wyjechał do Bordighera na włoskiej Riwierze, gdzie zaczął tworzyć obrazy o radosnej kolorystyce.
Po powrocie do Monachium spotkał się ponownie z Marianną, która na sześć dni przed wybuchem I wojny światowej wróciła z Rosji. W obliczu wybuchu wojny, oboje jako obywatele rosyjscy musieli udać się do Szwajcarii. Zamieszkali w St. Prex nad Jeziorem Genewskim w niewielkim mieszkaniu, wspólnie z Helene i Andreasem. Jawlensky miał swoje miejsce przy oknie, z którego przez lata malował krajobrazy. W 1916 roku spotkał niemiecko-amerykańską malarkę i kolekcjonerkę sztuki Galkę Scheyer (1889–1945), która z czasem zajęła miejsce Marianny von Werefkin w jego życiu. W 1918 roku przenieśli się do większego domu w Asconie (Szwajcaria), gdzie rozpoczął pracę nad serią obrazów w stylu konstruktywizmu („Abstrakten Köpfen”).
W 1921 roku Jawlensky osiedlił się w Wiesbaden. W 1922 roku rozstał się z Werefkin i ożenił się z jej długoletnią służącą Heleną, matką ich jedynego syna. W tym okresie kontynuował prace nad cyklem „Abstrakten Köpfen”.
W 1924 roku w Weimarze wspólnie z Wassilym Kandinsky, Paulo Klee oraz Lyonelem Feiningerem założyli grupę Die Blaue Vier. Galka Scheyer przyciągnęła uwagę kolekcjonerów oraz muzeów pracami „Czterech Króli”, które najpierw prezentowane były w Nowym Jorku, a następnie na zachodnim wybrzeżu USA – w San Francisco i Los Angeles. Ich dzieła znalazły się w legendarnych kolekcjach, m.in. Fritza Langa, Josefa von Sternberga, Marlene Dietrich oraz Grety Garbo. Zainteresowanie Galki Scheyer oznaczało początek międzynarodowej sławy, którą Feininger, Jawlensky, Kandinsky i Klee zdobyli dzięki swojej sztuce po II wojnie światowej.
Po dojściu Hitlera do władzy, twórczość Jawlensky’ego została objęta zakazem publikacji jako „sztuka zdegenerowana”, a jego prace znalazły się na Wystawie sztuki zdegenerowanej w Monachium w 1937 roku.
W 1927 roku zaczął zmagać się z reumatyzmem, co utrudniało mu pracę twórczą. W 1934 roku uzyskał niemieckie obywatelstwo. Postępująca choroba zmusiła go do malowania mniejszych form znanych jako „Medytacje” – małych abstrakcyjnych portretów. Liczne pobyty w sanatoriach nie przyniosły poprawy, a od 1937 roku poruszał się na wózku inwalidzkim, a od 1938 roku był przykuty do łóżka.
