Aleksandyr Stoimenow Stambolijski (bułg. Александър Стоименов Стамболийски; urodzony 13 marca 1879 w wsi Sławowica w obwodzie Pazardżik, zmarł 14 czerwca 1923 tamże) był bułgarskim politykiem, liderem oraz ideologiem Bułgarskiego Ludowego Związku Chłopskiego. Pełnił funkcję deputowanego w Zwyczajnym Zgromadzeniu Narodowym w kadencjach 14. (1908–1911), 16. (1913), 17. (1914–1915), 18. (1919–1920), 19. (1920–1923) oraz 20. (1923). Był również członkiem 5. kadencji Wielkiego Zgromadzenia Narodowego (1911) oraz zajmował stanowiska ministra budynków publicznych, dróg i zagospodarowania (1919), ministra wojny (1919–1921) oraz ministra spraw zagranicznych i wyznań wiary (1921–1923). Od 1919 do 1923 roku pełnił funkcję premiera Carstwa Bułgarii. Był orędownikiem spraw chłopskich, twórcą reformy rolnej oraz reformy podatkowej. Utracił władzę w wyniku wojskowego zamachu stanu 9 czerwca 1923 roku, a pięć dni później został brutalnie zamordowany przez bojowników WMRO.
== Życiorys ==
=== Wykształcenie ===
Podstawową edukację zdobył w szkole rolniczej w Sadowie (1893–1895), a następnie kontynuował naukę w szkole winogrodniczo-winiarskiej w Plewenie (1895–1897), gdzie był uczniem Janka Zabunowa, jednego z organizatorów ruchu chłopskiego w Bułgarii. W 1899 roku po raz pierwszy zaangażował się w politykę, biorąc udział w zebraniu założycielskim Bułgarskiego Związku Chłopskiego. Po krótkim okresie pracy jako nauczyciel w Wetrenie, wyjechał do Niemiec, aby studiować filozofię w Halle oraz agronomię w Monachium. Z powodu choroby musiał przerwać studia przed ich ukończeniem.
=== Początek kariery politycznej ===
Po powrocie do Bułgarii skoncentrował się na działalności politycznej, organizując oraz rozwijając ruch ludowy. Wkrótce został redaktorem naczelnym gazety „Земеделско знаме” (w tłum. „Rolniczy Sztandar”), która była organem prasowym Bułgarskiego Ludowego Związku Chłopskiego (BLZCh). W 1908 roku objął stanowisko głównego sekretarza partii, stając się twórcą jej ideologii, którą opisał w 1909 roku w książce Политически партии или съсловни организации (w tłum. Partie polityczne albo organizacje klasowe). Dzięki jego działaniom BLZCh przekształcił się w masową organizację broniącą interesów ludności wiejskiej.
W 1908 roku po raz pierwszy został wybrany do Zgromadzenia Narodowego, gdzie sprzeciwiał się zmianom w Konstytucji Tyrnowskiej, które umacniały pozycję cara Ferdynanda I. Po wybuchu I wojny światowej opowiedział się za neutralnością Carstwa Bułgarii. Z powodu swojego antywojennego stanowiska w 1915 roku został usunięty z parlamentu i skazany na dożywotnie więzienie. W końcu września 1918 roku, po klęsce bułgarskich wojsk w bitwie pod Dobrym Polem oraz wybuchu buntu żołnierzy, odzyskał wolność i jako przedstawiciel rządu udał się na negocjacje z rebeliantami. Pod wpływem współpracownika, Rajka Daskałowa, zrezygnował z misji i dołączył do buntowników, stając na ich czele i ogłaszając powstanie tzw. Republiki Radomirskiej. Po stłumieniu rebelii przez rząd ukrywał się aż do ogłoszenia amnestii w grudniu 1918 roku, po czym powrócił do stolicy i ponownie zaangażował się w politykę.
=== Na stanowisku ministra i premiera kraju ===
W styczniu 1919 roku dołączył do koalicyjnego rządu Teodora Teodorowa, obejmując stanowisko ministra budynków publicznych, dróg i zagospodarowania. Jako członek rządu brał udział w negocjacjach z państwami Ententy w sprawie warunków pokojowych. Po rezygnacji premiera, który nie zgodził się na trudne dla Bułgarii postanowienia traktatu z Neuilly-sur-Seine, Stambolijski objął kierownictwo rządu i podpisał dokument.
W wyborach do Zwyczajnego Zgromadzenia Narodowego 19. kadencji (kwiecień 1920) partia ludowa zdobyła większość mandatów. To zwycięstwo umożliwiło Stambolijskiemu rekonstrukcję rządu i obsadzenie wszystkich stanowisk ministerialnych członkami BLZCh. Sam lider partii pełnił funkcję premiera oraz ministra wojny (do 1921), a później ministra spraw zagranicznych i wyznań wiary (1921–1923). Jednym z pierwszych zadań, przed którymi stanął nowy rząd, było wyprowadzenie Carstwa Bułgarii z powojennej izolacji na arenie międzynarodowej. W tym celu Stambolijski prowadził aktywną politykę dyplomatyczną, m.in. przyłączając kraj do Ligi Narodów (grudzień 1920) i nawiązując przyjazne stosunki z Jugosławią, co jednak kosztowało go utratę poparcia ze strony Bułgarów z Macedonii, którzy uznali go za zdrajcę.
Aby ożywić zrujnowaną wojną gospodarkę krajową, rząd Stambolijskiego przeprowadził szereg radykalnych, a niekiedy kontrowersyjnych reform opartych na doktrynie agraryzmu i teorii klasowej. W odpowiedzi na problem licznych chłopów bezrolnych oraz uchodźców z utraconych przez Carstwo Bułgarii terenów, rząd ograniczył maksymalną powierzchnię gruntów rolnych, które mogły przypadać na jedną rodzinę, do 30 hektarów, przeprowadził nacjonalizację części gruntów klasztornych oraz utworzył specjalny fundusz ziemski. Dodatkowo przyjął uchwałę o wywłaszczeniu nieruchomości na rzecz potrzeb społecznych, uregulował wysokość czynszów, wprowadził podatek dochodowy oraz obowiązkowy czyn społeczny dla młodzieży i osób w wieku produkcyjnym, a także zreformował zasady pisowni. Rząd szczególnie troszczył się o ludność obszarów wiejskich, w których zaczęły powstawać placówki kulturalne, biblioteki oraz czytelnie.
Polityka Stambolijskiego postawiła ludność wiejską w korzystnej sytuacji w porównaniu do mieszczaństwa, zwłaszcza jego zamożniejszej części, co prowadziło do wzrastającego niezadowolenia wśród burżuazji. Rząd, przekonany o swojej silnej pozycji, coraz częściej ignorował zasady demokracji, co przybrało formę autorytarnego reżimu. Działania władzy prowadziły do jednoczenia się opozycji, czego przejawem było powstanie ponadpartyjnego Porozumienia Narodowego (1921) oraz Bloku Konstytucyjnego (1922). W odpowiedzi na to Stambolijski zorganizował ogólnonarodowe referendum w sprawie postawienia przed sądem polityków opozycji, obwinianych o klęskę Carstwa Bułgarii w I wojnie światowej. Poparcie dla tego przedsięwzięcia ze strony niemal 70% głosujących jeszcze bardziej utwierdziło premiera w przekonaniu o swojej sile. Wkrótce po tym wydał nakaz aresztowania liderów Bloku Konstytucyjnego, a aby stłumić opozycję, zwłaszcza komunistyczną, powołał specjalne oddziały bojówek, znane jako Pomarańczowa Gwardia.
Wybory parlamentarne w kwietniu 1923 roku, które zakończyły się zwycięstwem BLZCh (86% mandatów), stały się sygnałem dla bułgarskich intelektualistów, wojskowych i burżuazji, że ludowcy mogą zostać odsunięci od władzy jedynie drogą siłową. W nocy z 8 na 9 czerwca 1923 roku Związek Wojskowy, zrzeszający oficerów, zorganizował zamach stanu przy wsparciu sofijskiego garnizonu oraz kadetów z Uczelni Wojskowej w stolicy. Przejmowanie władzy w stolicy oraz większości miast przebiegło szybko, jednak w wsiach w obwodach Plewen, Szumen i Pazardżik zwolennicy BLZCh zorganizowali zbrojny opór przeciwko wojsku. W ciągu kilku dni armia krwawo stłumiła rebelię. Stambolijski został osaczony w swojej rodzinnej wsi, gdzie został brutalnie zamordowany przez bojowników WMRO, a jego brat, Wasyl, również zginął.
Po stracie swojego przywódcy i ideologa, BLZCh rozpadł się na kilka mniejszych ugrupowań i na długi czas utracił znaczenie w polityce kraju.
Obecnie jedna z głównych ulic Sofii oraz ulice, dzielnice i placówki edukacyjne w wielu innych miastach Bułgarii noszą imię „Aleksandyr Stambolijski”, na cześć wybitnego lidera bułgarskiego ruchu ludowego.
=== Życie prywatne ===
Aleksandyr Stambolijski był żonaty od 1900 roku z Mileną Drenkową, z którą doczekał się syna i córki.
== Funkcje sprawowane przez Stambolijskiego w Radzie Ministrów ==
Aleksandyr Stambolijski pełnił następujące funkcje w rządach Carstwa Bułgarii (w porządku chronologicznym):
w pierwszym rządzie Teodora Teodorowa
minister budynków publicznych, dróg i zagospodarowania (23 stycznia 1919 – 7 maja 1919)
w drugim rządzie Teodora Teodorowa
minister budynków publicznych, dróg i zagospodarowania (7 maja 1919 – 6 października 1919)
w swoim rządzie
premier (6 października 1919 – 9 czerwca 1923)
minister wojny (6 października 1919 – 24 czerwca 1921)
tymczasowo na czele Ministerstwa Budynków Publicznych, Dróg i Zagospodarowania (6 października 1919 – 21 lutego 1920)
tymczasowo na czele Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań Wiary (16 kwietnia 1920 – 24 czerwca 1921)
minister spraw zagranicznych i wyznań wiary (24 czerwca 1921 – 9 czerwca 1923)
tymczasowo na czele Ministerstwa Wojny (24 października 1921 – 9 listopada 1921 i 9 lutego 1923 – 12 marca 1923)
tymczasowo na czele Ministerstwa Handlu, Przemysłu i Pracy (14 marca 1923 – 9 maja 1923)
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Taszo Taszew: Министрите на България 1879-1999 (w tłum. Ministrowie Bułgarii 1879-1999). Sofia: Wydawnictwo Akademickie „Marin Drinow”, 1999. ISBN 978-954-430-603-8 / ISBN 978-954-509-191-9. Brak numerów stron w książce
Sylwetka Aleksandyra Stambolijskiego na stronie Ludowego Związku Chłopskiego. zns.bg. [archiwizowane z tego adresu (2010-07-31)]. (bułg.).
