Aleksandyr Cołow Cankow (bułg. Александър Цолов Цанков; ur. 29 czerwca 1879 w Orjachowie, zm. 27 lipca 1959 w Buenos Aires) był bułgarskim ekonomistą, politykiem oraz publicystą. Pełnił funkcję profesora i był członkiem rzeczywistym Bułgarskiej Akademii Nauk. W latach 1923–1926 przewodził Porozumieniu Demokratycznemu, a później, w latach 1932–1934, kierował pronazistowskim Narodowym Ruchem Socjalnym. Był deputowanym do Zwyczajnego Zgromadzenia Narodowego w kadencjach 21. (1923–1927), 22. (1927–1931), 23. (1931–1934), 24. (1938–1939) oraz 25. (1940–1944), a także przewodniczącym Zgromadzenia Narodowego w kadencjach 21. i 22. Po zamachu stanu z 9 czerwca 1923 roku objął stanowisko premiera Carstwa Bułgarii (1923–1926).
Życiorys
Wykształcenie i praca naukowa
Ukończył średnią szkołę w Ruse, a następnie studiował prawo na Uniwersytecie Sofijskim im. św. Klemensa z Ochrydy w latach 1901–1904 oraz ekonomię polityczną w Monachium, Wrocławiu i Berlinie (1904–1907). Po powrocie do Bułgarii pracował jako urzędnik w Bułgarskim Banku Narodowym oraz Ministerstwie Handlu i Rolnictwa. W latach 1911–1923 wykładał ekonomię polityczną na Uniwersytecie Sofijskim. W 1911 roku został członkiem Bułgarskiej Akademii Nauk, a w 1935 uzyskał tytuł członka rzeczywistego.
Początek kariery politycznej
Swoją karierę polityczną rozpoczął w czasie studiów, wstępując do Bułgarskiej Robotniczej Partii Socjaldemokratycznej, z której odszedł w 1907 roku. Po objęciu władzy przez Bułgarski Ludowy Związek Chłopski w 1919 roku, na czele z Aleksandrem Stambolijskim, zaangażował się w działalność opozycyjną. W dniu 14 października 1921 roku współtworzył Porozumienie Narodowe, które zrzeszało bezpartyjnych przedstawicieli bułgarskiej inteligencji, oficerów, bankierów i przemysłowców, dążąc do odsunięcia ludowców od władzy. W 1923 roku członkowie Porozumienia Narodowego współpracowali ze Związkiem Wojskowym i Wewnętrzną Macedońską Organizacją Rewolucyjną, biorąc udział w zamachu stanu z 9 czerwca. Po przewrocie Cankow stanął na czele nowego rządu oraz prorządowej koalicji Porozumienie Demokratyczne, która obejmowała również Partię Demokratyczną, Partię Radykalno-Demokratyczną oraz Zjednoczoną Partię Narodowo-Postępową.
Polityka rządu Cankowa
Po przewrocie rząd Cankowa musiał zmierzyć się z buntami zwolenników Stambolijskiego, w tym ludności wiejskiej i niektórych działaczy Bułgarskiej Partii Komunistycznej, znanym jako powstanie czerwcowe (bułg. юнско въстание). Armia brutalnie stłumiła to powstanie, a wielu ludowców i komunistów spotkały represje. Stambolijski został uwięziony i zamordowany 14 czerwca 1923 roku.
W odpowiedzi na kolejne zbrojne wystąpienie przeciwko rządowi we wrześniu 1923 roku, rząd Cankowa skierował do walki armię i siły policyjne. Powstanie zostało stłumione, a rząd nasilił represje wobec komunistów i ludowców. W styczniu 1924 uchwalono Ustawę o Ochronie Państwa, która doprowadziła do delegalizacji Bułgarskiej Partii Komunistycznej. Po antyrządowym zamachu w cerkwi „Święta Nedziela” w Sofii, rząd Cankowa wprowadził masowe egzekucje przeciwników politycznych, a jego reżim zyskał miano „białego terroru”. Wśród ofiar znaleźli się przedstawiciele inteligencji i sztuki sympatyzujący z komunistami.
Polityka Cankowa doprowadziła do międzynarodowej izolacji Bułgarii, a sąsiadujące kraje bałkańskie obawiały się jego dążeń rewizjonistycznych. W rezultacie, Jugosławia zgromadziła swoje siły zbrojne w pobliżu granicy, a Wielka Brytania i Francja wyrażały niezadowolenie z rządów Porozumienia Demokratycznego. Jedynym sojusznikiem Cankowa były Włochy rządzone przez Mussoliniego.
Mimo trudnej sytuacji politycznej, rząd Cankowa przeprowadził kluczowe reformy gospodarcze, stabilizując walutę narodową oraz wprowadzając politykę protekcjonizmu. Umożliwiło to utworzenie funduszu bezrobocia oraz systemu odszkodowań dla ofiar wypadków przy pracy. Wiosną 1926 roku, pod wpływem międzynarodowej presji, Cankow ustąpił ze stanowiska premiera i lidera partii, a nowym premierem został Andrej Lapczew, w którego rządzie Cankow pełnił rolę ministra oświaty.
Na czele Narodowego Ruchu Socjalnego
Po niepowodzeniach Porozumienia Demokratycznego w wyborach do Zgromadzenia Narodowego 23. kadencji, Cankow opuścił ugrupowanie i w 1932 roku utworzył Narodowy Ruch Socjalny. Początkowo wzorowali się na włoskim faszyzmie, jednak po dojściu Hitlera do władzy w Niemczech, zorientowali się ku narodowemu socjalizmowi. Głównym celem partii stało się ustanowienie dyktatury. Wzrost popularności Narodowego Ruchu w latach 1933–1934, potwierdzony sukcesami w wyborach samorządowych, utwierdził Cankowa w przekonaniu o możliwości siłowego przejęcia władzy. Plany „Marszu na Sofię” na 20 maja 1934 roku, inspirowane „Marszem na Rzym” Mussoliniego, nie powiodły się, gdyż 19 maja 1934 roku Koło Polityczne „Zweno” i Związek Wojskowy przeprowadzili własny zamach stanu. Nowy rząd Kimona Georgiewa zajął się delegalizacją wszystkich partii politycznych, a Narodowy Ruch Socjalny został zmuszony do działania w podziemiu. Cankow nie mógł dołączyć do współpracy z rządem z powodu sprzeciwu cara Borysa III, który obawiał się jego dążeń dyktatorskich.
Na emigracji
2 września 1944 roku premierem Bułgarii został Konstantin Murawiew, co skłoniło Cankowa do opuszczenia kraju i udania się do Wiednia, gdzie rozpoczął formowanie rządu na uchodźstwie wspieranego przez hitlerowców. Rząd ten dążył do utworzenia armii wyzwoleńczej, mającej na celu usunięcie komunistów z władzy w Bułgarii. Działania rządu na uchodźstwie nie przyniosły większych efektów. W listopadzie 1944 roku utworzono Bułgarski Pułk Grenadierów SS, który uczestniczył w walkach z Armią Czerwoną. Cankow i jego ministrowie pozostali na emigracji, unikając represji komunistów.
Po zakończeniu II wojny światowej Cankow oddał się w ręce armii amerykańskiej, która go internowała. W 1945 roku Sąd Ludowy, powołany przez bułgarskich komunistów, wydał na niego zaoczny wyrok śmierci. W 1996 roku Sąd Najwyższy uchylił ten wyrok, dostrzegając poważne naruszenia w przebiegu procesu. Po 1944 roku Cankow nie powrócił już do Bułgarii. W 1949 roku osiedlił się w Argentynie, gdzie spędził resztę życia, pisząc pamiętniki.
Sprawowane funkcje
Aleksandyr Cankow pełnił następujące stanowiska w rządach Carstwa Bułgarii (w porządku chronologicznym):
w swoim pierwszym rządzie
- premier (9 czerwca 1923 – 22 września 1923)
- min. wojny (9 czerwca 1923 – 10 czerwca 1923)
- p.o. min. spraw zagranicznych i wyznań religijnych (9 czerwca 1923 – 10 czerwca 1923)
- min. oświaty narodowej (10 czerwca 1923 – 22 września 1923)
w swoim drugim rządzie
- premier (22 września 1923 – 4 stycznia 1926)
- min. oświaty narodowej (22 września 1923 – 4 stycznia 1926)
w trzecim rządzie Andreja Lapczewa
- min. oświaty narodowej (15 maja 1930 – 29 czerwca 1931)
Publikacje
Cankow jest autorem licznych książek i publikacji naukowych, w tym:
- Македонският въпрос и Балканският съюз (w tłum. Problem macedoński i Związek Bałkański; 1906)
- Войната на народите. Икономическа студия (w tłum. Wojna narodów. Studium ekonomiczne; 1916)
- Нашите икономически интереси на Дунава и на морето (w tłum. Nasze interesy gospodarcze na Dunaju i na morzu; 1917)
- Последствия от войната (w tłum. Skutki wojny; 1919)
- Политическа икономия (w tłum. Ekonomia polityczna; 1931)
- Капитализъм и комунизъм (w tłum. Kapitalizm i komunizm; 1933)
- Моята програма (w tłum. Mój program; 1938)
- Трите стопански системи. Капитализъм, комунизъм и националсоциализъм (w tłum. Trzy systemy gospodarcze. Kapitalizm, komunizm i narodowy socjalizm; 1942)
- България в бурно време – спомени (w tłum. Bułgaria w burzliwym czasie – wspomnienia; wyd. 1999; ISBN 954-733-070-5)
- Моето време (мемоари) (w tłum. Mój czas (pamiętniki); wyd. 2002; ISBN 954-733-288-0)
Przypisy
Bibliografia
TaszoT. Taszew TaszoT., Министрите на България 1879-1999 (w tłum. Ministrowie Bułgarii 1879-1999), Sofia: Wydawnictwo Akademickie „Marin Drinow”, 1999, ISBN 978-954-430-603-8, ISBN 978-954-509-191-9. Brak numerów stron w książce.
Witryna internetowa Zdrawka Cankowa, krewnego Aleksandyra Cankowa (ang., bułg., fr. i niem.)
