Aleksandryn

Aleksandryn to typ wiersza, w którym ostatnia akcentowana sylaba przed średniówką to szósta sylaba od początku wersu, a szósta sylaba po średniówce stanowi jednocześnie ostatnią akcentowaną sylabę w całym wersie.

W wielu źródłach zaznacza się, że aleksandryn jest rodzajem heksametru jambicznego. W oryginalnym francuskim aleksandrynie takie ograniczenie nie jest stosowane. Ta forma literacka pojawia się w utworach o tematyce heroicznej, takich jak epopeje czy tragedie. Wiersze tego rodzaju zyskały popularność w niemieckiej poezji barokowej oraz w nowoczesnej poezji francuskiej.

Nazwa aleksandryn prawdopodobnie wywodzi się z dwunastowiecznego francuskiego zbioru poematów o Aleksandrze Wielkim, napisanego przez truwera Lamberta le Tort, a później kontynuowanego przez Alexandre de Paris.

Jeśli chodzi o pochodzenie, uważa się, że aleksandryn jest mniejszą formą iloczasowego asklepiadeja, która została przystosowana do poezji beziloczasowej jako wiersz sylabiczny.

Francja

W Francji aleksandrynem tworzone były pieśni heroiczne truwerów, w tym m.in. pieśń o Aleksandrze Macedońskim autorstwa Lamberta le Tort.

La verté de l’estoire, si com li rois la fist,

Uns clers de Chastiaudun, Lamberz li Tors, escrist,

Qui del latin la traist et en romans la mist.

W XVII i XVIII wieku forma ta odzyskała popularność. Przykładem jest „Amphitryon” Moliera, który również został napisany w tej formie. Aleksandryn stosowano w tekstach o tematyce bohaterskiej i podniosłej, jak np. „Henriade” Voltaire’a, składająca się z dziesięciu pieśni.

Je chante ce héros qui régna sur la France

Et par droit de conquête et par droit de naissance;

Qui par de longs malheurs apprit à gouverner,

Calma les factions, sut vaincre et pardonner,

Confondit et Mayenne, et la Ligue, et l’Ibère,

Et fut de ses sujets le vainqueur et le père.

Forma ta była wykorzystywana przez Pierre’a Corneille’a oraz Jean Racine’a w ich dramatach. W XIX wieku pojawiła się u poetów romantycznych, a później u Charles’a Baudelaire’a w „Klejnotach” (fr. Les Bijoux) oraz u Paula Éluarda w „L’Égalité des sexes” (Równość płci).

Polska

W polskim języku forma ta jest niezwykle rzadka z powodu trudności w osiągnięciu czystego wersu jambicznego oraz nienaturalnie brzmiącego układu wersowego z akcentowaną ostatnią sylabą. W przekładach aleksandrynu często stosuje się inne wersy, zazwyczaj trzynastozgłoskowce o mieszanej stopie. Na przykład, Jan Andrzej Morsztyn przetłumaczył zapisany aleksandrynem „Cyd” Corneille’a. Podobnie Tadeusz Lubelski ujął „Klejnoty” Baudelaire’a w trzynastozgłoskowcu.

Anglia

W angielskiej poezji aleksandryn jest sześciostopowcem jambicznym. Tego typu schemat rzadko występuje w dłuższych seriach wersów. Robert Browning stworzył poemat „Fifine at the fair” w tej formie. W XVI wieku aleksandryn był stosowany w przeplocie z jambicznym siedmiostopowcem, tworząc tak zwaną Poulter’s measure, czyli miarę drobiarzy. Regularnie występuje w strofie spenserowskiej jako jej ostatni wers i bywa również stosowany jako ostatni wers strofy królewskiej. Kombinację sześciostopowca i siedmiostopowca wykorzystała w swoim najbardziej znanym wierszu wybitna angielska monarchini:

The doubt of future foes exiles my present joy,

And wit me warns to shun such snares as threaten mine annoy;

For falsehood now doth flow, and subjects’ faith doth ebb,

Which should not be if reason ruled or wisdom weaved the web.

(Elżbieta I Wielka, The doubt of future foes…)

Czechy

W czeskiej poezji aleksandryn jest formą wyrafinowanej liryki, charakteryzującą się dwuznaczną interpretacją stopy, wahającą się między jambicznym sześciostopowcem a daktylicznym czterostopowcem. Czeski aleksandryn wykorzystywany jest do tłumaczenia polskiego trzynastozgłoskowca. Sonety Adama Mickiewicza były tłumaczone na czeski przez Vladimíra Holana i Vlastę Dvořáčkovą. Znanym przykładem zastosowania czeskiego aleksandrynu jest „Siódma elegia” Jiříego Ortena, znana w Polsce z przekładów m.in. Jacka Balucha i Józefa Waczkowa.

Píši vám, Karino, a nevím, zda jste živa,

zda nejste nyní tam, kde se už netoužívá,

zda zatím neskončil váš nebezpečný věk.

Jste mrtva? Poproste tedy svůj náhrobek,

aby se nadlehčil. Poproste růže, paní,

aby se zavřely. Poproste rozpadání,

aby vám přečetlo list o mém rozpadu.

Smrt mlčí před verši. A já v nich před vás jdu

tak mlád, tak krutě mlád a ponejprve zralý,

že ve své mladosti podobám se již králi

zašlého království. Vy jste přec věděla,

co křídel chybí nám k rozletu anděla,

jak krví smějeme se a jak krví pláčem.

Nalezl jsem svůj pád. A chci vám říci, na čem.

Przekład tego fragmentu można odnaleźć w Internecie.

Rosja

Aleksandryn występuje również w poezji rosyjskiej, na przykład w słynnym wierszu Aleksandra Puszkina:

Я памятник себе воздвиг нерукотворный,

К нему не заростет народная тропа,

Вознесся выше он главою непокорной

Александрийского столпа.

(Я памятник себе воздвиг нерукотворный)

Wiersz ten, zachowując jego formę wersyfikacyjną, został przetłumaczony na język polski przez Juliana Tuwima jako „Dźwignąłem pomnik mój, nie trudem rąk ciosany”.