Aleksandryjsko-Maryjski Instytut Wychowania Panien
Aleksandryjsko-Maryjski Instytut Wychowania Panien, znany również jako Instytut Aleksandryjsko-Maryjski Wychowania Panien oraz Instytut Szlachetnie Urodzonych Panien (ros. Александринско-Мариинский институт благородных девиц) – to żeńska państwowa szkoła średnia, która funkcjonowała pod różnymi nazwami od 1825 do 1915 roku w Królestwie Polskim. Była to najstarsza państwowa szkoła dla dziewcząt na obszarze Polski.
Opis
Początki instytutu sięgają maja 1825 roku, kiedy to w Warszawie powstał utworzony przez Rządową Komisję Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Instytut Guwernantek (znany również jako Szkoła Guwernantek), oferujący roczne kursy. W listopadzie kolejnego roku zmienił on nazwę na Instytut Rządowy Wychowania Płci Żeńskiej (według innego źródła, Instytut Rządowy Wychowania Panien), co wiązało się z wydłużeniem programu nauczania do 3 lat.
Założenie szkoły było odpowiedzią na niedobory kadrowe w świeckim szkolnictwie żeńskim, które już wówczas było dość rozwinięte. Nowa placówka miała na celu kształcenie młodych kobiet pragnących uczyć w pensjach lub szkołach. Kandydatki musiały być absolwentkami trzyletniej szkoły lub pensji oraz mieć ukończone 14 lat. Program nauczania obejmował języki i literaturę: polską, francuską oraz niemiecką, a także muzykę, śpiew, rysunek, pedagogikę dziecięcą, nauki przyrodnicze, arytmetykę, geografię, historię Polski oraz ogólną, religię, moralność, zasady prowadzenia gospodarstwa domowego i umiejętności kobiece. W gronie wykładowców znaleźli się m.in. Tomasz Dziekoński, nauczyciel pedagogiki, Antoni Waga, specjalista w dziedzinie nauk przyrodniczych, oraz Klementyna Tańska, wykładająca zasady obyczajowości. Program nauczania trwał 2 lata, po czym kursantki musiały odbyć obowiązkową roczną praktykę w pensji Zuzanny Wilczyńskiej, która działała od 1799 roku przy ul. Miodowej i cieszyła się reputacją czołowego ośrodka tego typu. W 1828 roku instytut został połączony z pensją, również lokalowo, a Wilczyńska objęła kierownictwo nad całością, która odtąd mieściła się przy ul. Miodowej. W latach 1825-1830 pełny kurs nauczycielski ukończyło 29 dziewcząt, a kolejne 15 przeszło kurs dokształcający. W 1830 roku w szkole pracowało 17 nauczycieli, a uczyło się w niej 60 uczennic.
Od 1833 roku instytut zaczął być poddawany rusyfikacji. W tym roku wprowadzono nauczanie języka rosyjskiego oraz wykłady z geografii i historii Rosji w tym języku. W 1838 roku zmieniono nazwę szkoły na Aleksandryjski Instytut Wychowania Panien, a instytut oficjalnie znalazł się pod opieką cesarzowej Rosji.
W 1840 roku nastąpiły kolejne zmiany: czas nauki wydłużono do sześciu lat, do programu z lat 20. dodano lekcje tańca i kaligrafii, ale zredukowano zakres nauk ścisłych i przyrodniczych. Zmienił się także profil kształcenia – podczas gdy wcześniej szkoła była skierowana głównie do przyszłych nauczycielek z niezamożnych domów, od teraz większą grupę uczennic miały stanowić córki urzędników państwowych i wojskowych, które były uczone bezpłatnie, a tylko część absolwentek zdobywała wykształcenie nauczycielskie. Zmieniała się także struktura etniczna uczennic – w około 1842 roku z 300 uczennic 50 stanowiły Rosjanki, a w ostatnich dziesięcioleciach funkcjonowania instytutu większość stanowiły córki rosyjskich oficerów i urzędników. W 1842 roku instytut przeniesiono z dotychczasowej siedziby w pałacu Borchów przy ul. Miodowej do skonfiskowanego pałacu Czartoryskich w Puławach.
Obniżenie poziomu nauczania w przedmiotach ścisłych, przyrodniczych oraz w zakresie języka i literatury polskiej, a także ograniczenie znajomości historii i geografii Polski, a także rusyfikacja pozostałych przedmiotów wpłynęły na spadek prestiżu szkoły wśród Polaków. Mianowanie Zenajdy Grooten na kierowniczkę instytutu w 1839 roku, która miała złą opinię moralną i była uważana za dawną kochankę Mikołaja I, również nie poprawiło wizerunku placówki. Dodatkowo, wizyta Aleksandra II bez żony Marii Aleksandrowny w nowej siedzibie szkoły w Puławach, gdzie car tańczył z uczennicami, wywołała zgorszenie w społeczeństwie.
W 1862 roku instytut został przeniesiony z Puław z powrotem do Warszawy i połączony z Instytutem Maryjskim (według innego źródła – Pensją Mariańską), elitarną i drogą szkołą żeńską, która istniała w Warszawie od 1857 roku. W efekcie zmieniła się nazwa placówki na Instytut Aleksandryjsko-Maryjski.
Szkoła, podlegająca Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, przeniosła się do budynku przy ul. Wiejskiej, który wcześniej zajmował zlikwidowany w 1862 roku, w związku z reformą systemu edukacji w Królestwie Polskim, Instytut Szlachecki. Budynek jednopiętrowy, zaprojektowany na rzucie litery „T”, został wzniesiony w latach 1851–1853 w stylu klasycystycznym według projektu Antoniego Sulimowskiego i Bolesława Podczaszyńskiego. Charakterystycznym elementem jego głównej fasady był dwugłowy orzeł w koronie, umieszczony na płaskim tympanonie. W budynku znajdowały się klasy, sale rekreacyjne, sala gimnastyczna, małe muzeum, obserwatorium astronomiczne oraz dwie kaplice – prawosławna i katolicka. Jedno z skrzydeł budynku mieściło reprezentacyjną, dwukondygnacyjną salę, która pełniła funkcję jadalni oraz miejsca uroczystości szkolnych; jej wnętrze otaczały galerie dla gości wspierane na 18 ozdobnych żeliwnych kolumnach. Budynek miał także kilka oficyn, w których mieściły się klasy oraz internat, a przy nim znajdował się ogród.
Objęcie instytutu w 1838 roku opieką cesarzowej Rosji prowadziło do podporządkowania organizacji życia szkolnego centralnym, ogólnorosyjskim regulaminom, które obowiązywały wszystkie żeńskie instytuty w państwie. Regulaminy te, ustanawiane przez specjalnie powołany urząd, regulowały wiele aspektów życia uczennic, m.in. strój i sposób noszenia odzieży. Wszystkie kobiece instytuty miały jednolity fason ubrań, jednak każda placówka miała swoje kolory, a czasami różniły je rodzaje używanych tkanin i dodatków. Istniały też różnice w kolorach dla młodszych i starszych kursantek, a stroje świąteczne w niektórych instytutach różniły się od codziennych. Zgodnie z wytycznymi z 1904 roku, uczennice warszawskiego instytutu miały nosić białe fartuchy i peleryny jednolitego fasonu, a sukienki najstarszego rocznika powinny być ciemnobordowe, podczas gdy młodszych klas – jasnobordowe. Spódnice miały być proste z fałdami z tyłu przy pasie, a góra sukni powinna mieć krótkie rękawy oraz wycięty stanik. Nie określono jednak materiałów ani stroju świątecznego.
Od 1865 roku szkoła zaczęła zmieniać swój charakter w wyniku antypolskiej polityki władz rosyjskich. W 1867 roku, na mocy ukazu Aleksandra II, została wyłączona spod nadzoru Okręgu Naukowego Warszawskiego i podporządkowana IV Oddziałowi Kancelarii Własnej Imperatora.
Aleksandryjsko-Maryjski Instytut Wychowania Panien był najbardziej prestiżową rosyjską placówką edukacyjną w Królestwie Polskim. Działał w Warszawie do 1915 roku, cały czas w tej samej siedzibie przy ul. Wiejskiej 8. W nauczaniu uczestniczyli m.in. Narcyza Żmichowska, Aleksandra Jentysówna oraz Adam Münchheimer.
W 1915 roku instytut został ewakuowany w głąb Rosji. Po jego opuszczeniu, kompleks budynków przy ul. Wiejskiej był wykorzystywany przez niemiecki zakaźny szpital wojskowy podczas I wojny światowej. W 1918 roku podjęto decyzję o adaptacji budynków na potrzeby Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej. Był to jeden z nielicznych warszawskich obiektów, który dysponował odpowiednio dużą salą obrad oraz wieloma mniejszymi pomieszczeniami potrzebnymi do posiedzeń komisji sejmowych i klubów parlamentarnych. Przebudową kierowali architekci Kazimierz Tołłoczko, Romuald Miller oraz Tadeusz Szanior. W dawnej jadalni, pełniącej również funkcję szkolnej auli, urządzono salę posiedzeń Sejmu. Ponieważ parlament miał być dwuizbowy, w 1922 roku zaadaptowano dawny budynek infirmerii instytutu na potrzeby Senatu (obecnie budynek G – stary Budynek Komisji Sejmowych).
W trakcie II wojny światowej większość budynków sejmowych została zniszczona, w tym budynek główny byłej szkoły.
Instytut uznawany jest za najstarszą państwową szkołę żeńską na ziemiach polskich.
Wykładowcy
Absolwentki
Przypisy
Bibliografia
KatarzynaK. Dormus, Wątek kształcenia dziewcząt w reformach szkolnych od czasów Komisji Edukacji Narodowej do II wojny światowej, „Biuletyn Historii Wychowania”, 33, 2015, s. 23–40, DOI: 10.14746/bhw.2015.33.2.
Пономарева В.В., 2018: Быть в форме: костюм институтки как предмет одежды и идеологема. Часть II // Вестник Московского университета. Серия 23. Антропология, № 1.
JoannaJ. Schiller, Warszawskie rządowe szkoły średnie w latach 1795–1862, „Rozprawy z dziejów oświaty”, 36, 1994, s. 41–109.
