Aleksandreida

Aleksandreida

Aleksandreida (znana również jako Romans o Aleksandrze) to kolekcja legend dotyczących postaci Aleksandra Wielkiego, która przetrwała w różnych, wielojęzycznych redakcjach.

Wersje językowe

Pierwsza wersja tego utworu powstała najprawdopodobniej w Aleksandrii w okresie hellenistycznym, chociaż najstarsze znane redakcje pochodzą z późnej starożytności. W starożytności przypisywano autorstwo Romansu Kallistenesowi, nadwornemu historykowi Aleksandra, jednak obecność w dziele sceny śmierci Aleksandra dowodzi, że nie mogło to być możliwe, gdyż Kallistenes zmarł przed Aleksandrem. Dlatego anonimowy autor często określany jest jako pseudo-Kallistenes.

Dzieło zachowało się do dzisiaj w wielu redakcjach, których datowanie rozciąga się od IV do XVI wieku, w językach greckim, łacińskim, armeńskim oraz syriackim, a także w większości języków wernakularnych Europy. Od IX wieku utwór był wielokrotnie tłumaczony na łacinę, a największe zainteresowanie wzbudziło tłumaczenie archiprezbitera Leona z Neapolu z około X/XI wieku, zatytułowane Historia Alexandri Magni regis Macedonie de preliis, które zostało wydrukowane w 1473 roku.

W Polsce utwór znany jest od XIII wieku, a jego pierwsze tłumaczenie miało miejsce w 1510 roku, kiedy to dokonano przekładu przez Leonarda z Bończy. W druku pojawił się po raz pierwszy w 1520 roku pod tytułem Historia Aleksandra Wielkiego króla Macedońskiego o walkach (tom 9. „Prac filozoficznych”). Drugie polskie tłumaczenie łacińskiego pierwowzoru, zatytułowane Historia o żywocie Aleksandra Wielkiego, ukazało się w 1550 roku i było wznawiane do XVIII wieku.

Charakterystyka

Romans o Aleksandrze, mimo że ma być dziełem historyka Kallistenesa, nie posiada cech typowego dzieła historycznego. Zawiera głównie materiał legendarny, przedstawiając spotkania Aleksandra z mitycznymi bestiami i postaciami, takimi jak Talestris, królowa Amazonek, podróże do baśniowych krain (np. ziemia wiecznej ciemności, zejście na dno oceanu) oraz cudowne wydarzenia, takie jak poczęcie Aleksandra za pomocą magii przez faraona Nektanebona czy budowa przez króla Wrót Aleksandra, gdzie zamknięto rasy potworów. Istotną rolę odgrywają także różnego rodzaju proroctwa i wróżby.

Tekst Romansu jest gatunkowo niejednorodny: obok narracji zawiera elementy epistolograficzne (listy Aleksandra do matki Olimpias oraz do Arystotelesa). Ważnym elementem dzieła są również ekskursy etnograficzne, które opisują ziemie i ludy, jakie odwiedził Aleksander ze swoimi żołnierzami.

Choć wartość historyczna Romansu jest ograniczona, niektóre opisy wyprawy perskiej są uznawane przez badaczy za oparte na faktach. Jego rola w historii kultury europejskiej związana jest przede wszystkim z wpływem na rozwój literatur narodowych; wpływy tego utworu można dostrzec w gatunku romansu rycerskiego, na przykład w motywie poczęcia Aleksandra oraz króla Artura. Motywy z Romansu są powszechnie obecne w literaturze i kulturze europejskiej, a tekst ten utrwalił legendarny obraz Aleksandra jako idealnego władcy i wzoru dobrego króla. W Romansie często występują niekonsekwencje historyczne i anachronizmy, na przykład w orientalnych wersjach Aleksander jest przedstawiany jako wzorowy muzułmanin, podczas gdy w europejskich wersjach jako pobożny chrześcijanin. Przekaz tradycji Romansu w kulturze Europy i Orientu jest doskonałym przykładem synkretyzmu oraz przenikania różnych kultur. Podsumowując kulturowe znaczenie i charakter Romansu, jeden z czołowych znawców tematu, R. Stoneman, napisał: „Najlepszą współczesną analogią wydaje się nie literatura, ale film. Romans o Aleksandrze to Ewangelia Aleksandra sfilmowana przez Cecile’a B. DeMille’a.”

Wydania przekładów i literatura

  • Boyle, J. A., „The Alexander Romance In The East And West”, Bulletin Of The John Rylands University Library Of Manchester, 1977, Volume 60, s. 19-20.
  • Budge, E. A. W., The History Of Alexander The Great Being The Syriac Version Of The Pseudo-Callisthenes, Cambridge University Press, 1889.
  • Cary, G., The Medieval Alexander, Cambridge, 1956.
  • Gero, S., „The Legend Of Alexander The Great In The Christian Orient”, Bulletin Of The John Rylands University Library Of Manchester, 1993, Volume 75.
  • Gosman, Martin, „Le roman de toute chevalerie et le public visé: la légende au service de la royauté”. In Neophilologus 72, 1988, s. 335-343.
  • Gosman, Martin, „Le roman d’Alexandre et les „juvenes”: une approche socio-historique”. In Neophilologus 66, 1982, s. 328-339.
  • Gosman, Martin, La légende d’Alexandre le Grand dans la littérature française du douzième siècle. Rodopi, 1997. ISBN 90-420-0213-1.
  • Harf-Lancner, Laurence (przekł. i komentarz), Armstrong and al. (wydawcy) (1994). Le roman d’Alexandre, Livre de poche. ISBN 2-253-06655-9.
  • Krystyna Secomska: Legenda Aleksandra Wielkiego w „Pantheonie” sandomierskim z 1335 roku. Wrocław 1977.
  • Nowotka Krzysztof (przekład, wstęp i komentarz), „Fontes Historiae Antiquae XIV: Pseudo-Kallistenes, Romans o Aleksandrze”, UAM 2014, ISBN 978-83-232-2020-6.
  • Southgate, Minoo (przekł.), Iskandarnamah : a Persian medieval Alexander-romance. New York: Columbia Univ. Press, 1978. ISBN 0-231-04416-X.
  • Stoneman, Richard (przekł. i wydanie), The Greek Alexander Romance. New York: Penguin 1991, ISBN 0-14-044560-9.
  • Wolohojian, A. H., The Romance of Alexander the Great by Pseudo-Callisthenes (przekład wersji armeńskiej), Columbia University Press, 1969.

Przypisy

Linki zewnętrzne

Przeczytaj u przyjaciół: