Aleksandra Piłsudska ze Szczerbińskich
(ur. 12 grudnia 1882 w Suwałkach, zm. 31 marca 1963 w Londynie) – była polską działaczką niepodległościową, która służyła w Legionach Polskich. Otrzymała Order Virtuti Militari, była aktywną członkinią PPS oraz POW, a także drugą żoną Józefa Piłsudskiego.
Życiorys
Jej rodzicami byli Piotr Paweł Szczerbiński (ur. 30 czerwca 1846 w Suwałkach, zm. 25 marca 1896 tamże), urzędnik w magistracie, oraz Julia Jadwiga (ur. 14 kwietnia 1852, zm. 25 stycznia 1894 w Suwałkach). Po śmierci rodziców jej wychowaniem zajęły się babka Karolina Zahorska oraz ciotka Maria Zahorska. Ukończyła gimnazjum w Suwałkach w 1901 roku, a w latach 1901–1904 uczęszczała na kursy handlowe J. Siemiradzkiej oraz studiowała na Uniwersytecie Latającym. W 1903 zaczęła pracę jako urzędniczka w fabryce wyrobów skórzanych na warszawskiej Woli.
W 1904 roku wstąpiła do PPS i brała udział w wielu akcjach, w tym w akcji pod Bezdanami oraz w napadzie na bank Państwowy w Kijowie. W 1907 roku została aresztowana przez rosyjską policję w Warszawie, lecz zwolniono ją z braku dowodów. Następnie przeniosła się do Kijowa, gdzie poznała Józefa Piłsudskiego w maju 1906 roku. Po przeniesieniu do Lwowa pracowała w biurze fabrycznym, współpracując ze Związkiem Strzeleckim oraz współtworząc Towarzystwo Opieki nad Więźniami Politycznymi. W okresie działalności w PPS zyskała miano „towarzyszki Oli”.
Po rozpoczęciu I wojny światowej wstąpiła do Legionów Polskich, gdzie została przydzielona do wywiadowczo-kurierskiego oddziału I Brygady Legionów, pełniąc funkcję komendantki kurierek. Po rozwiązaniu oddziału działała w konspiracji w okupowanej Polsce, przechowując broń oraz przewożąc literaturę. Działała w POW, co doprowadziło do jej aresztowania przez Niemców w listopadzie 1915 roku. Internowana w obozie w Szczypiornie, została zwolniona po akcie z 5 listopada 1916 roku. Po powrocie do Warszawy pracowała jako urzędniczka w biurze suszarni jarzyn, a w latach 1917–1918 była kurierką materiałów wybuchowych oraz wywiadowcą w POW.
7 lutego 1918 roku urodziła córkę Wandę (zm. 16 stycznia 2001), a 28 lutego 1920 roku drugą córkę Jadwigę (zm. 16 listopada 2014). Józef Piłsudski nie mógł ożenić się z nią, ponieważ jego żona Maria Piłsudska nie zgadzała się na rozwód. Po 15 latach bliskiej znajomości, ślub z Józefem Piłsudskim odbył się 25 października 1921 roku w Belwederze, po śmierci Marii 17 sierpnia 1921 roku, kiedy Józef Piłsudski był Naczelnikiem Państwa.
Józef i Aleksandra Piłsudscy zamieszkali w willi Milusin w Sulejówku. Piłsudski spędził zimę 1930/1931 na Maderze w towarzystwie lekarki Eugenii Lewickiej, co mocno dotknęło Aleksandrę Piłsudską (jak twierdziła jej przyjaciółka Janina Prystorowa, „Ola jest struta, zmartwiona, na wpółprzytomna”). Po powrocie z Madery zażądała od męża zerwania kontaktów z Lewicką, co miało miejsce (Lewicka, zaszczuta i załamana, popełniła samobójstwo).
Prowadziła szeroką działalność honorową i społeczną. Od 1926 roku zasiadała w Kapitule Orderu Virtuti Militari. Po 1926 roku pozyskiwała fundusze dla stowarzyszenia „Nasz Dom”, które prowadziło zakład dla sierot. Została honorową członkinią oraz przewodniczącą założonego w 1925 roku Stowarzyszenia „Rodzina Wojskowa” (otrzymała legitymację nr 1). Organizowała przedszkola i szkoły powszechne dla rodzin wojskowych w Warszawie. Do 1939 roku była przewodniczącą zarządu Komitetu Opieki nad Najbiedniejszymi Mieszkańcami Warszawy „Osiedle”, wspierając mieszkańców baraków dla bezdomnych oraz zakładając świetlice z bibliotekami dla młodzieży. Działała również w Unii Obrończyń Ojczyzny, organizacji łączącej kombatantów I wojny światowej. Współredagowała dwa tomy wspomnień uczestniczek działań niepodległościowych. Do 1939 pełniła funkcję przewodniczącej głównej komisji rewizyjnej obywatelskiego Komitetu Akcji Pomocy Zimowej, goszcząc w Łodzi w pierwszych dniach maja 1939 roku.
Po wybuchu II wojny światowej, agresji Niemiec oraz ZSRR na Polskę w 1939 roku, Aleksandra z córkami Wandą i Jadwigą ewakuowała się do Wilna, następnie do Kowna na Litwie, a po rozpoczęciu okupacji Wilna do Rygi. Stamtąd odleciała rejsowym samolotem szwedzko-sowieckiego towarzystwa lotniczego z Łotwy do Szwecji, a potem specjalnym samolotem do Londynu. Na emigracji angażowała się w akcje charytatywne, wstąpiła do Ligi Niepodległości Polski oraz działała w Instytucie Józefa Piłsudskiego, kierując sekcją badań historycznych, która upowszechniała wiedzę o działalności kobiet na rzecz niepodległości Polski.
Zmarła 31 marca 1963 roku i została pochowana na cmentarzu North Sheen. 28 października 1992 roku jej prochy złożono w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 6-2-29).
Po jej śmierci, wiosną 1963 roku, z inicjatywy gen. Kazimierza Sosnkowskiego powstał Fundusz Wydawniczy im. Aleksandry Piłsudskiej.
Ordery i odznaczenia
Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari nr 6110, „za męstwo i hart ducha wykazane w pracy niepodległościowej”
Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1937)
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (8 listopada 1930)
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (10 listopada 1928)
Krzyż Niepodległości z Mieczami (6 listopada 1930)
Krzyż Walecznych
Złoty Krzyż Zasługi (9 listopada 1932)
Krzyż Siedemdziesięciolecia Powstania Styczniowego (1933)
Odznaka Honorowa Polskiego Czerwonego Krzyża I stopnia (1935)
Złota Odznaka Honorowa Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej I stopnia
Upamiętnienie
Uchwałą Sejmu RP IX kadencji z 22 lipca 2022 roku ustanowiono rok 2023 Rokiem Aleksandry Piłsudskiej. Patronce roku 2023 poświęcono wydanie specjalne „Kroniki Sejmowej”.
8 listopada 2024 roku w Szkole Podstawowej nr 2 w Suwałkach odsłonięto popiersie patronki Aleksandry Piłsudskiej.
Przypisy
== Bibliografia ==
Adam Próchnik, Aleksandra Piłsudska. Komendantka wywiadu kobiecego, opracowanie, komentarz i przypisy Małgorzata Basaj i Emil Noiński, Sulejówek 2023, ss. 98.
Stanisław Łoza (red.): Czy wiesz kto to jest?. Warszawa: Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, 1938, s. 572. [dostęp 2020-09-29].
Aleksandra Piłsudska Wspomnienia, Londyn 1985 wyd. Instytut Józefa Piłsudskiego, ISBN 0-948019-01-8, wyd krajowe wyd. LTW Warszawa 2004 ISBN 83-88736-46-9.
Bogusław Polak: Kawalerowie Virtuti Militari 1792–1945. T. T. II (1914–1921) Cz. 2. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Inżynierskiej, 1993, s. 165–166. ISBN 83-900510-0-1.
Otrando i Milusin – wille Piłsudskich w Sulejówku
